qalqon
Oʻzbekcha (uz)[tahrirlash]
Oʻzbekcha (uz)Morfologik va sintaktik xususiyatlari[tahrirlash]
qal-qon
Aytilishi[tahrirlash]
Etimologiyasi[tahrirlash]
QALQON 1 qilich, nayza zarbidan saqlanish uchun tashqi tomoni boʻrtiq qilib ishlangan himoya quroli'.
Saidiyning koʻz oldiga gijinglagan arab otlari, nayza-h alhonlar kelib, .. (Abdulla Qahhor). Qadimgi turkiy tilda ham shunday maʼnoni anglatgan bu ot asli qalqan (Devon, I, 413; DS, 413), qalqaŋ tarzida (Devon, III, 396; DS, 413) talaffuz qilingan; keyinchalik qalqan shakli ishlatilgan (ССТТН, II, 23; КРС, 332; ТРС, 307). Bu ot asli qadimgi turkiy tildagi 'yuqoriga koʻ— taril-' maʼnosini anglatgan qalï- feʼlining 'oʻzlik' maʼnosini ifodalovchi —q qoʻshimchasi qoʻshilgan shak — lidan -(a)n qoʻshimchasi bilan yasalgan; keyinchalik ik— kinchi boʻgʻindagi tor unli talaffuz qilinmay qoʻygan; oʻzbek tilida birinchi boʻgʻindagi a unlisi ä unlisiga, q undoshi oldidagi a unlisi â unlisiga almashgan: (qalï—
+ q = qalïq—) + an = qalïqan > qalqan > qälqân.
Oʻzbek tilining etimologik lugʻati (I-jild) maʼlumotlaridan foydalanilgan; q. Adabiyotlar roʻyxati.
Maʼnoviy xususiyatlari[tahrirlash]
Maʼnosi[tahrirlash]
1 Jangchining tanasini qilich, nayza va sh.k. tigʻli qurollar zarbidan himoya qiluvchi, turli materiallardan yasalgan moslama. ◆ Badia siri fosh boʻlib — qilichi sinib, qalqoni teshilgan sarbozolarday, lol boʻlib qoldi. Mirmuhsin, „Meʼmor.“ ◆ Hammadan oldinda boshdan-oyoq zirhli kiyim kiyib, qoʻlida qalqon tutgan Ahmad Tanbal kelmoqda edi. P. Qodirov, „Yulduzli tunlar.“
2 koʻchma Ofat, balo, koʻngilsiz hodisalar va sh.k. dan saqlovchi vosita; toʻsiq, gʻov. ◆ Qum balosiga, garmsel balosiga nima qalqon — daraxt qalqon. Oybek, „O.v. Shabadalar.“ ◆ Nizomulmulk.. sizning zarbangizga qalqon qidirib, oʻzini u tomonga yaqinroq olib yuribdi. Oybek, „Navoiy.“
3 koʻchma Himoyachi. ◆ Mathasan ogʻam yonimda boʻlsa, koʻchada qoʻrqmay yuraman. Bu mening qalqonimda. S. Siyoyev, „Yorugʻlik.“
- Koʻkragini (yoki koʻksini, bagʻrini, oʻzini) qalqon qilmoq jonini ham ayamay qoʻriqlamoq, koʻksini tutib himoya qilmoq, daf etmoq. ◆ Ana shu yillarda Xolmat Rajabov.. dushmanlarga koʻkragini qalqon qilganlardan. N. Safarov, „Olovli izlar.“ ◆ U koʻksini qalqon qilib, yurtini himoya qildi. Mirmuhsin, „Qulamas qoya.“ ◆ Bir toʻda odamni.. tasirlatib oʻqqa tutishganda, bir chol, bolani orqasiga olib, oʻzini qalqon qilgan ekanda. R. Fayziy, „Hazrati inson.“
Sinonimlari[tahrirlash]
Antonimlari[tahrirlash]
ҚАЛҚОН. Oʻzbek tilining izohli lugʻati maʼlumotlaridan foydalanilgan; q.Adabiyotlar roʻyxati.