Kontent qismiga oʻtish

quloq

Vikilug‘atdan olingan

Oʻzbekcha (uz)

[tahrirlash]

quloq 1

[tahrirlash]

Morfologik va sintaktik xususiyatlari

[tahrirlash]

qu-loq

Aytilishi

[tahrirlash]

Etimologiyasi

[tahrirlash]

QULOQ I 'eshigish aʼzosi. ◆ Qiy-chuv , chagir-chug'ur quloqni kar hiladi Abdulla Qahhor . Qadimgi turkiy tilda ham shunday maʼnoni anglatgan bu ot qulaq, qulgʻaq, qulqaq, hatto qulxaq shakllarida talaffuz qilingan (ДС, 465); Mahmud Koshgʻariy bu talaffuz shakllaridan qulaq shaklini toʻgʻri deb taʼkidlagan (Devon, I, 364). ПДПda bu soʻz qolaq, qolqaq tarzida berilgan (414—bet). DSda havola tarzida qolgʻaq, qolqaq shakllari ham keltirilgan (454- bet). Bu soʻzning talaffuz shakllarini qiyoslab, birinchi boʻgʻinda unli almashinuvi, shu boʻgʻin oxirida undosh almashinuvi va tushishi voqe boʻlganini aytish mumkin. Bu ot asli qul- feʼlining 'takror' maʼnosini ifo — dalovchi -gʻa qoʻshimchasi bilan hosil qilingan shaklidan —q qoʻshimchasi bilan yasalgan; keyinchalik gʻ undoshi talaffuz qilinmay qoʻygan, ikkinchi boʻgʻindagi a unlisi â unlisiga almashgan: (qul- + gʻa = qulgʻa-) + Q = qulgʻaq > qulaq > qulâq. Qadimgi turkiy til aks ettirilgan manbalarda qul- (qol-) feʼli mustaqil soʻz sifatida keltirilmagan; Mahmud Koshgʻariy lugʻatida berilgan qulaqlïgʻ neŋ (tutqichli narsa) misoli asosida qul-feʼli asli 'tut-1, 'ushla-' (bu yerda - tovushni) maʼnosini anglatgani maʼlum boʻladi. Xuddi shu maʼno oʻzbek tilidagi 'katta suvdan kichik suv ajraladigan yer' maʼnosini anglatuvchi qulaq II soʻzi asosida ham yotadi (1 suvni tutib qolish oʻrni').

QULOQ II q. quloq I
Oʻzbek tilining etimologik lugʻati (I-jild) maʼlumotlaridan foydalanilgan; q. Adabiyotlar roʻyxati.

Maʼnoviy xususiyatlari

[tahrirlash]

Maʼnosi

[tahrirlash]

quloq I

[tahrirlash]

1 Odam hamda umurtqali hayvonlarning eshitish hamda muvozanat aʼzosi va uning tashqi qismi. ◆ Odamning qulogʻi . ◆ Otning qulogʻi . ◆ Quloq pardasi . ◆ Quloq suprasi . ◆ Quloq kasalliklari . ◆ Quloqqa boldok taqmoq . ◆ Qulogʻini (qulogʻidan) choʻzmoq . ◆ Qiy-chuv, chagʻir-chugʻur quloqni kar qiladi. Oybek, „Tanlangan asarlar“ . ◆ ..qoʻchqor qoʻngʻiroqli quloqlarini erkalanib silkidi. Gazetadan .

Jon qulogʻi bilan yoki jon qulogʻini tutib Butun diqqat-eʼtibor bilan; eshitishga butunlay berilib. ◆ Majlis ahli uning nutqini jon qulogʻi bilan tingladi. N. Safarov, „Olovli izlar“ . ◆ Millatning buyuk oʻgʻlonlari, oqila va zarifalari soʻzlaganda, ularni jon qulogʻimiz bilan eshitamiz. Gʻ. Salomov, „Tarjima nazariyasiga kirish“ . ◆ ..uning gaplariga jon qulogʻini tutib turgan Nuqraning sekin nafas olishi — nafis koʻksining sekin borib kelishi ham sezilib turardi. Mirmuhsin, „Nuqra“ .
Ikki qulogʻi Oʻrin kelishigidagi soʻz bilan qoʻllanib, butun eshitish, diqqat-eʼtibor shu soʻz bildirgan shaxs yoki narsaga qaratilganlikni bildiradi. ◆ Tun yarmidan ogʻib, atrof jimishi bilan ikki qulogʻim derazada boʻladi. Deraza tagiga noʻxatdek narsa tushsa sezaman.. R. Fayziy, „Choʻlga bahor keldi“ .
Ogʻzi qulogʻida Nihoyatda xursand. ◆ ..ja xursand, ogʻzi qulogʻida, yoʻrgʻalagancha ketyapti. E. Raimov, „Ajab qishloq“ . ◆ Toʻraning ogʻzi qulogʻida, koʻngli nimadandir taskin topgan edi. N. Fozilov, „Diydor“ .
Quloq bermoq ayn. quloq solmoq 1). ◆ Muharrir.. bir yarim soat bekorga oʻtgan vaqtga achinib, bizga quloq berdi. A. Qahhor, „Sarob“ .
Quloq-miyani yemoq (yoki qoqmoq) q. quloq-miya. ◆ Ilgari.. "Erkak degan roʻzgʻorni but qilib qoʻyadi-da!" deb shangʻillab, quloq-miyani yerdi.. "Yoshlik" . ◆ Buvnisa xola erining quloq-miyasini qoqib, shu yil Sodiqjon kanikulga kelganida, albatta uylantirib qoʻyajagini aytdi. R. Fayziy, „Choʻlga bahor keldi“ .
Quloq osmoq ayn. quloq solmoq 1). ◆ Agar surishtirib, haqiqatni oʻrniga qoʻyaman desa, uning va u singarilarning soʻzini hamma yerda tinglashadi. R. Rahmonov, „Tinib-tinchimas“ .
Quloq solmoq 1) eshitib eʼtiborini qaratmoq; quloq tutmoq. ◆ Hamma jim turib quloq soldi. Hech qanday ovoz yoʻq edi. M. Ismoiliy, „Fargʻona tong otguncha“ .; 2) quloq tutib eshitmoq; tinglamoq. {{misol|Raʼno ham Anvarning soʻziga diqqat bilan quloq solar va koʻpincha hisobsiz savollari bilan uni koʻmib tashlardi.|A. Qodiriy|Mehrobdan chayon; 3) diqqat bilan tinglamoq va uni hisobga olmoq, unga amal qilmoq. ◆ Husayn Boyqaro Navoiyni qattiq hurmat qiladi, uning oqilona gaplariga quloq soladi. "OʻTA" .
Quloq tishlash etn. Bolalikdan unashib qoʻyish (quloqtishlatib). ◆ Toʻtixon bilan Nabijonning yulduzi bir-biriga toʻgʻri kelmadi. Yoshlikdagi quloq tishlashlarham chippakka chiqdi. "Mushtum" .
Quloq tutmoq ayn. quloq solmoq 1), 2). ◆ Eshik yopilgach, boshliq zipillagancha yurib, ostonaga yaqinlashdi-da, egilib, qabulxonaga quloq tutdi. N. Aminov, „Qahqaha“ . ◆ Fotima bundoq quloq tutsa, maʼruzachilarning gaplari yuz foiz toʻgʻri. T Ashurov, „Oq ot“ .
Quloq eshitmagan Hech kim eshitmagan, hech kimga maʼlum boʻlmagan. ◆ Zamin qandaydir kuchli quvvatdan titrab ketdi va shu lahzada quloq eshitmagan porpiash roʻy berdi. Gazetadan .
Quloq qoqmay Hech qanday eʼtirozsiz, gap-soʻz qilmay. ◆ Buning gʻayriqonuniy ekanligini tushunib turgan yigit "jindakkina" deb atalgan 600 soʻmni quloq qoqmay eplashtirib olib keldi. "Mushtum" .
Quloqqa olmoq Eshitib, unga eʼtibor qaratmoq, amal qilmoq. ◆ [Otabek] goʻyo majburiyat ostida ota nasihatini quloqqa oladigandek boʻyin egib oʻtirar edi. A. Qodiriy, „Oʻtgan kunlar“ .
Qulogʻi bitmoq Eshitmaydigan boʻlib qolmoq (asosan vaqtincha eshitmay qolmoq). ◆ Muttasil portlashlar zarbidan Ahmadjonning qulogʻi bitgan, biron joyga snaryad yoki bomba tushganini tuproq koʻtarilib tushganidangina bilar edi. A. Qahhor, „Oltin yulduz“ .
Qulogʻi ding q. ding.
Qulogʻi ding boʻlmoq (yoki tikkaymoq) Biror narsa taʼsirida hushyor tortib, eshitishga shaylanmoq. ◆ Hasanalining quloqlari tikkayib, oʻrnidan turdi, koʻzi olalangan edi. A. Qodiriy, „Oʻtgan kunlar“ .
Qulogʻi yoʻq Gap uqmaydigan; quloqsiz. ◆ Qulogʻi yoʻq bola boʻlyapsan .
Qulogʻi ostida (yoki tagida) qolmoq Oʻlmoq. ◆ Qushxonaga kirib, ne koʻz bilan koʻray, miqqiyning qulogʻi ostida qolgan, yaʼni oʻlgan edi. Gʻ. Gʻulom, „Shum bola“ . ◆ Shunday qilinmaganda, har ikki tomondan bir necha kishining qulogʻi ostida qolishi turgan gap edi. M. Muhammadjonov, „Turmush urinishlari“ .
Qulogʻiga aytadigan gap Hech kimga eshittirmay, faqat oʻziga aytiladigan gap. ◆ ..ikkita xat yozdi. Birinchi xatku boshdan-oyoq "rahmat"dan iborat edi, keyingisida "qulogʻingizga aytadigan gapim bor" degan mazmunda shama qildi. A. Qahhor, „Koʻk konvert“ .
Qulogʻiga aytmoq Hech kimga eshittirmay, faqat oʻziga aytmoq.
Qulogʻiga yetmoq Eshitmoq (eshitilmoq). ◆ Bir kun Sirojiddinning: "Farmonovga oʻxshagan amaldorlar noʻnoq dorbozni eslatadi", degani Farmonovning qulogʻiga yetibdi. Mirmuhsin, „Sozanda“ .
Qulogʻiga (gap) kirmaydi 1) eshitmaydi, tinglamaydi. ◆ Olimjon, mani koʻzim sandan boʻlak bolalarni koʻrmaydi. Sandan boshqaning soʻzi qulogʻimga kirmaydi. Hamza, „Tanlangan asarlar“ ; 2) gap-soʻzga eʼtibor qaratmaydi; gapga parvo qilmaydi. ◆ Bu bolaning qulogʻiga gap kirmaydi . ◆ Uning gaplari Meʼmorning qulogʻiga kirmadi. Mirmuhsin, „Meʼmor“ .
'Qulogʻiga kirmoq Eshitmoq, eshitilmoq. ◆ Nogoh ot dukuri kirib quloqqa, Choʻchib uygʻonadi keksa chol mudroq. A. Oripov, „Yurtim shamoli“ .
Qulogʻiga quymoq Esdan chiqmaydigan qilib tushuntirmoq, uqtirmoq. ◆ Elchida ayb yoʻq. U oʻz hukmdorining qulogʻiga quyib qoʻygan gaplarini gapirdi.. M. Osim, „Toʻmaris“ .
Qulogʻidan kun koʻrinadi Juda oriq. ◆ Qarang, hammasining yuzidan qoni qochgan. Qulogʻidan kun koʻrinadi. N. Safarov, „Uygʻonish“ .
Qulogʻim senda Gapiraver, eshitaman (eshityapman). ◆ Xoʻp, qani, qulogʻim sizda.. A. Qahhor, „Qoʻshchinor chiroqlari“ .
Qulogʻini buramoq 1) jazo, tanbeh tarzidagi biror ish qilmoq. ◆ Bu bola quloqsiz boʻlib ketyapti, bir qulogʻini burab qoʻyish kerak ; 2) maʼlum gap-soʻzlar aytib, hushyor qilib qoʻymoq, qulogʻini pishitib qoʻymoq. ◆ Hozir ular komissiyani kutyapti, oʻqituvchilarning ham xoʻp qulogʻini buragandir, bir oz eslaridan chiqsin, keyin boramiz, degandi. S. Zunnunova, „Olov“ .
Qulogʻini pishitmoq (yoki pishiqtirmoq) ayn. qulogʻiga quymoq. ◆ Joʻraxonni ham soʻroqqa chaqirib qolishlari mumkinligini oʻylamagan edi. Qizning qulogʻini pishiqtirib qoʻymaganiga mana endi afsus yeb qoldi. M. Ismoiliy, „Fargʻona tong otguncha“ .
Qulogʻini ushlab ketmoq Yoʻq boʻlmoq. ◆ Toki Yaxshiboyev qulogʻini ushlab ketmagunicha chidashlari kerak.. M. M. Doʻst, „Lolazor“ .

2 Baʼzi narsalarning ushlash, ilib qoʻyish yoki mahkamlash uchun xizmat qiladigan qismi. ◆ Chelakning qulogʻi . ◆ Yogʻoch karavotning qulogʻi . ◆ Chigʻiriqning qulogʻi . ◆ Qozonchining erki bor, qaydan quloq chiqarsa. Maqol .

3 Bosh kiyimlarning quloqlarni va iyakni yopib, issiq tutib turish uchun tushirib qoʻyiladigan uzun qismi. Andoza:isol.

4 Baʼzi mexanizm va musiqa asboblarining burab ishga tushirish yoki sozlash uchun xizmat kiladigan qismi. ◆ Dutorning qulogʻi . ◆ Mashshoqlar oʻz asboblarining quloqlarini burab, sozini toʻgʻrilashdi. A. Qahhor, „Sarob“ . ◆ Shu mashinaning qulogʻini burasang, lagancha gir-gir aylanib, ashula, dutor-tambur vangʻillayveradi. Oybek, „Tanlangan asarlar“ . ◆ Ota radioning qulogʻini buradi. N. Maqsudiy, „Yuksalish“ . ◆ Manov bogʻichni — parda, Manov ipni tor deydi. Manov — quloq, bu — xarrak, Yaʼni eshak boladir. E. Vohidov, „Kuy avjida uzilmasin tor“ .

5 s. t. Avtomobil, traktor va sh. k. mashinalarni boshqarish uchun xizmat kiladigan qurilmasi; rul. ◆ Hushyorlik bilan mashina qulogʻini burab ketayotgan yosh shofyor Kozim, oʻzining harbiy holatda ekanini sezib, nihoyatda gʻayratlangan. M. Muxamedov, „Mashq“ .

6 s. t. Oʻsimlikning barg yoki nihol yozadigan yeri; dastlabki nixolcha, bargcha. ◆ Uch yuz gektarcha yerning gʻoʻzasi uchinchi marta ekildi. Ammo biz ham boʻsh kelmadik: gʻoʻza quloq koʻrsatdi deguncha parvarishlab, yaganalayverdik. Y. Shamsharov, „Yengish“ . ◆ Bahor jalalari pollarni suvga toʻldirib, sholi qiyogʻining qulogʻidan tortib chiqardi. S. Axmad, „Ufq“ . ◆ Ariq boʻyidagi ikki quloq boʻlgan yalpizning hidi biram dimoqqa yoqadi. Gazetadan .

Sinonimlari

[tahrirlash]

Antonimlari

[tahrirlash]

quloq II

[tahrirlash]

Morfologik va sintaktik xususiyatlari

[tahrirlash]

qu-loq

Aytilishi

[tahrirlash]

Etimologiyasi

[tahrirlash]

Maʼnoviy xususiyatlari

[tahrirlash]

Maʼnosi

[tahrirlash]

1Suvning anxor, kanal, oʻqariq va shu kabilardan kichik suv yoʻliga, ariqlarga tarmokdanib oʻtadigan joyi; dahana. ◆ Otang mirob boʻlsa ham, quloqning boshida boʻl! Maqol . ◆ Tilim shoʻx yallada, doim xayolimda baland hosil, Fikr tekis sugʻormoq boʻlsa, zehnim suv qulogʻida. S. Abdulla .

2 Shunday joydan oʻtadigan suv miqdori. ◆ [Akbar akaning koʻziga] Shu qadimiy daryodan ekiniga bir quloq suv chiqarib ololmay armonda oʻtgan, baxt izlab elma-el kezgan gʻurumsaroyliklar koʻrindi. Y. Shamsharov, „Baxt izlab“ .

Sinonimlari

[tahrirlash]

Antonimlari

[tahrirlash]

quloq III

[tahrirlash]

Morfologik va sintaktik xususiyatlari

[tahrirlash]

qu-loq

Aytilishi

[tahrirlash]

Etimologiyasi

[tahrirlash]

r. kulak — musht, mushtum

Maʼnoviy xususiyatlari

[tahrirlash]

Maʼnosi

[tahrirlash]

tar. Qarollar, kambagʻallar, umuman dehqonlarning yollanma mehnatidan foydalanuvchi katta yer egasi, qishloq boyi; boy yoki oʻrtahol dehqon (mustabid shoʻro tuzumi 1929-33 yillarda bunday kishilarni "kuloq — mushtumzoʻr" nomi ostida sinf sifatida tugatish siyosatini olib borgan). ◆ Ish tekshirildi, Bozor ota.. allaqayerdan qochib kelgan quloq boʻlib chiqdi. A. Rahmat, „Varrakchi chol“ . ◆ Bulturgi yil quloqqa chiqarilib, Ukrainaga joʻnatilgan Abdujalil tegirmonchining kichkina mehmonxonasi "Chetan" kolxozining idorasi ekanligini biz yuqorida oʻqib bilganmiz. A. Qodiriy, „Obid ketmon“ .

Sinonimlari

[tahrirlash]

Antonimlari

[tahrirlash]

ҚУЛОҚ. Oʻzbek tilining izohli lugʻati (2022) maʼlumotlaridan foydalanilgan; q.Adabiyotlar roʻyxati.

Tarjimalari

[tahrirlash]


quloq (koʻplik quloqlar)