chigʻir
Oʻzbekcha (uz)
[tahrirlash]
Oʻzbekcha (uz)Morfologik va sintaktik xususiyatlari
[tahrirlash]chi-gʻir
Aytilishi
[tahrirlash]Etimologiyasi
[tahrirlash]CHIGʻIR 'suv kuchi bilan aylanib, katta ariqdan yuqoriga suv chiqaradigan qurilma', 'charxpalak'. Ch i -gʻ i r Xorazm dehhonlariga asrlardan meros holgan
(Jumaniyoz Sharipov). Mahmud Koshgʻariy lugʻatida bu ot chïgʻrï shaklida keltirilgan (Devon, I, 397). Koʻrinadiki, bu ot qadimgi turkiy tilda —ï qoʻshimchasi bilan yasal-gan. Chïgʻrï otidan —ï qoʻshimchasini ajratib olsak, feʼlga teng chïgʻr— qismi qoladi. Maʼlumki, turkiy feʼllar oxiri ikki yonma—yon undosh bilan tugamaydi; demak, chïgʻr— shakli chïgʻïr- shaklidan, ikkinchi boʻgʻin-dagi tor unlini talaffuz qilmaslik natijasida yuzaga kelgan (Bu unlining talaffuz qilinmasligiga uchinchi boʻgʻin qosil qilgan —ï qoʻshimchasi sababchi; bunday to — vush oʻzgarishi talaygina soʻzlarda voqe boʻlgan). Chïgʻrï oti qadimgi turkiy tildagi 'bogʻla—' maʼnosini ang— latgan chïgʻ— feʼlining 'aylantir—' maʼnosidan 'oʻz-lik' maʼnosini ifodalovchi — (ï)r qoʻshimchasi bilan qosil qilingan shaklidan -ï qoʻshimchasi bilan yasalgan boʻlsa kerak: (chïgʻ- + ïr = chïgʻïr—) + ï = chïgʻïrï > chïgʻrï. Chïgʻïr oti esa asli 1 bogʻla—' maʼnosini anglat-gan chïgʻ— feʼlidan eski oʻzbek tilida ot yasovchi -(ï)r qoʻshimchasi bilan yasalgan, keyinchalik ï unlilarining qattiqlik belgisi yoʻqolgan: chïgʻ— + ïr = chïgʻïr > chigʻir.
Oʻzbek tilining etimologik lugʻati (I-jild) maʼlumotlaridan foydalanilgan; q. Adabiyotlar roʻyxati.
Maʼnoviy xususiyatlari
[tahrirlash]Maʼnosi
[tahrirlash]1 Yuklarni koʻtarish yoki sil-jitish uchun moʻljallangan mashina. ◆ Chigʻir-dan koʻtarish-tashish mashinasi yoki murak-kab kranlarning koʻtarish mexanizmi sifa-tida foydalanish mumkin. "UzME" .
2 Odam, uy hayvonlari yoki oqar suv kuchi bilan harakatga keltirilib, suvni yuqoriga koʻtarib beradigan qadimgi eng oddiy gidravlik moslama. ◆ Tarixiy maʼlu-motlarga koʻra, oqar suv kuchi bilan hara-katlantiriladigan chigʻir Urta Osiyoda (ayniqsa, Xorazmda) 9-11 -asrlarda keng tar-qalgan. "OʻzME"
Sinonimlari
[tahrirlash]Antonimlari
[tahrirlash]ЧИҒИР. Oʻzbek tilining izohli lugʻati (2022) maʼlumotlaridan foydalanilgan; q.Adabiyotlar roʻyxati.