xachir

Oʻzbekcha (uz)

Morfologik va sintaktik xususiyatlari

xa-chir

Etimologiyasi

XACHIR 'biya bilan eshakdan tugʻilgan ish hayvo — ni'. Boʻri yurib—yurib bir joyga borsa, bir x a ch i r turgan emish (Ertakdan). Qadimgi turkiy tilda ham shunday maʼnoni anglatgan bu soʻz asli qatïr tarzida talaffuz qilingan (Devon, I, 344; DS, 435). L.Z.Budagov lugʻatiga bu soʻz xachïr shaklida kiritilib, qatïr, qachïr shakllari ham keltirilgan (ССТТН, I, 524). A.M.Sherbakning taʼkidlashicha, bu soʻz turkiy tillarda gʻatïr (turkman, ozarbayjon), qashïr (qoraqalpoq) shakllarida ham mavjud (IRLTYA, 95). Turk tilida bu ot qadimgi qatïr shaklida ishlatiladi (ТРС, 324). Bu ot qadimgi turkiy tildagi qat- feʼlining 'qoʻsh—', ’ara-langgir-’ maʼnosidan (ДС, 432) -(ï)r qoʻshimchasi bilan yasalgan deyish mumkin; keyinchalik t undoshi ch undo — shiga, q undoshi x undoshiga almashgan; oʻzbek tilida a unlisi ä unlisiga almashgan, ï unlisining qattiqlik belgisi yoʻqolgan: qat— + ïr = qatïr > qachïr > xachïr > xächir.

Qadimgi turkiy tilda shunday maʼno qagʻatïr soʻzi bilan ham anglatilgan (ДС, 405). Bu soʻzni qatïr soʻzi bilan qiyoslashdan koʻrinib turibdiki, -(ï)r qismi - ot yasovchi qoʻshimcha; qagʻat— qismi feʼlga teng boʻlib, qatïr soʻzidagi qat— qismi orasida —gʻa qoʻshimchasi qat-nashgan (—gʻa qoʻshimchasi ’ takror', kuchaytirish maʼno — sini ifodalaydi). Shundan maʼlum boʻladiki, qat— soʻzi oxiridagi -t qismi qam qoʻshimchaga teng (orttirma shak-lini hosil qiladi); qa— qismi esa qadimgi turkiy til-dagi ' uy—', ' taxla-' maʼnosini anglatgan feʼlga teng (Devon, III, 266; DS, 399). Aytilganlar asosida xächir soʻ-zi tarkibini quyidagicha tasvirlash mumkin: [(qa- + gʻa = qagʻa—) + t = qagʻat—] + ïr = qagʻatïr > qa:atïr > qa:tïr > qatïr > qachïr > xachïr > xächir.
Oʻzbek tilining etimologik lugʻati (I-jild) maʼlumotlaridan foydalanilgan; q. Adabiyotlar roʻyxati.

Maʼnoviy xususiyatlari

Maʼnosi

Ot (biya) bilan eshak (hangi)-dan urchigan, yuk tashuvchi uy hayvoni. ◆ Pobito bularga oriq xachirga mol-dunyo va Pul ozigʻini ortib beribdi. "Zumrad va Qimmat" . ◆ 20-asrning 50-yillaridan boshlab xachir Oʻzbekistonda avtomobil transportining rivojlanishi bilan deyarli yoʻqolib ketdi. "OʻzME" .

Antonimlari

ХАЧИР. Oʻzbek tilining izohli lugʻati maʼlumotlaridan foydalanilgan; q.Adabiyotlar roʻyxati.

Tarjimalari

• Turkcha _tr : Katır
  

Ruscha _ru

xachir
1 мул;
2 лошак.