ildiz

Oʻzbekcha (uz)

Morfologik va sintaktik xususiyatlari

il-diz

Etimologiyasi

ILDIZ 'oʻsimlikning ozuqa va suv soʻrib oluvchi yerosti qismi’. Tutning mayda i l d i z i koʻp boʻla— di. Bu ot qadimgi turkiy tildagi ’qimirlash’, ’jilish’ maʼnosini anglatgan yïl || yil otidan —dïz (-tïz) qoʻshimchasi bilan yasalib (ЭСТЯ, I, 350; ПДП, 388: yil-tiz; Devon, III, 47: yïldïz; DS, 266: yïzdïz), asli °³UQ^a va suvni jildiruvchi qism’ maʼnosini bildir — gan; oʻzbek tilida yïzdïz shakli ishlatilib, keyincha — lik soʻz boshlanishidagi y undoshi talaffuz qilinmay qoʻygan, ï unlilarining qatgiqlik belgisi yoʻqolgan: yïl- + dïz = yïldïz > ïldïz > ildiz.

" ILJAY- 'biroz yoqimsiz kulimsira-’. "Yoʻl boʻl— sin?" - deb soʻrasam, menga harab i l j a y d i. Ir-jay- feʼli bilan qiyoslashdan koʻrinadiki, bu feʼl il tasvir soʻzidan -jäy qoʻshimchasi bilan yasalgan: il + jäy = iljäy-.
Oʻzbek tilining etimologik lugʻati (I-jild) maʼlumotlaridan foydalanilgan; q. Adabiyotlar roʻyxati.

Maʼnoviy xususiyatlari

Maʼnosi

Oʻsimlikning yerdan suv va oʻgʻit moddalar olib beradigan yer osti qismi; tomir. ◆ Ildizdan koʻkargan daraxt. m ◆ Qayra-gʻoch, teraklarning ildizi yer bagʻriga qattiq singgan. Oybek, „Tanlangan asarlar“ . ◆ Daraxt-ning boʻyi qancha choʻzilsa, ildizi ham shuncha chuqur ketishi kerak. E. Usmonov, „Yolqin“ .

2 Tish, soch, tirnok kabilarning teri yoki et orasida joylashgan kismi, tomiri. ◆ Tishning ildizi. n ◆ Kampirning bir tutam oppoq sochi ildizi bilan yulib olingan. "Fan va turmush" .

3 koʻchma Asos, negiz, manba. ◆ ..sadimiy merosimiz ildizlariga qaytib, oʻtmishimiz-dagi boy anʼanalarni yangi jamiyat qurili-shiga tatbiq etmogʻimiz kerak. Gazetadan . ◆ ..shubha-xavotirlarning ildizlarini qidi-rishga majbur etadi. Gazetadan .

Ildiz otmoq (yoki olmoq, yoymoq) 1) il-dizi har tomonga oʻsib, baquvvat tortmoq (oʻsimlik haqida); 2) koʻchma avj olmoq, ri-vojlanmoq; keng tarqalmoq, odatga aylan-moq. ◆ Bu hol hamma yoqqa ildiz yoygan. n ◆ Oliy oʻquv yurtlarida esa ota-onaning mansabiga, hamyoniga qarab oʻqishga qabul qilish hollari ildiz otibketgan edi. "Mushtum" . ◆ Endi bilsam, eh-ha, boshimizdagi shoʻr juda chuqur ildiz otib ketgan ekan. M. Ismoiliy, „Far-gʻona t“ . o.; 3) muayyan maskanga joylashib, oʻrganib, shu yerda uy-joyli, bola-chaqali boʻlib yashab ketmoq. ◆ Bu qishloq suvini bir ichgan odam, tomom, shu yerda.. ildiz otib ket-may iloji yoʻq. F. Nasriddinov, „Oltin odamlar“ . Ildiz quvmoq 1) tomirini, kelib chiqish manbaini axtarmoq; 2) nasldan naslga oʻtmoq, suyak surmoq (odat-qiliq, ka-sallik hakida). Ildizi baquvvat {yoki mah-kam) 1) ildizi yaxshi rivojlangan; 2) koʻchma kuchli qoʻllab-quvvatlovchilarga ega, mavqei zoʻr. ◆ Poshshaxon savdo sohasida ish-laydigan ayrim ildizi mahkam kishilardan tanish-bilish orttirdi. D. Nuriy, „Osmon ustuni“ . Ildiziga bolta urmoq Hayot asosi-ni yoʻq qilmoq. ◆ U[Yoʻlchi] zulm ildiziga bolta urdi. Inshoollo, zulm daraxti quriydi. Oybek, „Tanlangan asarlar“ . ◆ Eskicha toʻylar, isrofgarchilik ayrim paytlarda oila ildiziga bolta uruvchi sarqit ekan.. Gazetadan . Ildizini quritmoq (yoki qirqmoq) Tag-tubi bilan yoʻq qilmoq. ◆ Majdiddin razolatining fosh etilishi, shubhasiz, katta ish boʻldi. Pekin uning ildizlari hali qirqilgan emas. Oybek, „Navoiy“ . ◆ Laʼnati jaholatning qon tomirlarimizda, yurak-bagʻrimizda zahar so-chib yotgan manfur ildizlari qirqiladigan yorugʻ kunlar ham kelarmikin? M. Ismoiliy, „Fargʻona tong otguncha“ . Oʻq ildiz, oʻqildiz Yerga toʻgʻri (tik) yoʻnaluvchi yoʻgʻon (baquvvat) ildiz.

4 mat. Maʼlum bir darajaga koʻtarilgan-da, oʻz-oʻziga koʻpaytirilganda, berilgan sonni hosil qiladigan son; radikal. ◆ Toʻqqiz-ning kvadrat ildizi — ◆ uch. Ildizini topmoq.

Antonimlari

ИЛДИЗ. Oʻzbek tilining izohli lugʻati (2022) maʼlumotlaridan foydalanilgan; q.Adabiyotlar roʻyxati.

Tarjimalari

Ruscha _ru

ildiz
1 корень; ◆ daraxt ~i корень дерева; ◆ tishning ~i корень зуба; ◆ oʻq ~ стержневой корень;
2 перен. корень, основа; ◆ ~ yoymoq (или otmoq) 1) пускать корни; 2) укореняться, обосновываться; ◆ ~ini quritmoq искоренять; ◆ ~iga bolta urmoq 1) подрубать; 2) наносить ущерб, наносить вред;
3 мат. корень, радикал; ◆ ~ni topish извлечение корня.