qiya

Oʻzbekcha (uz)

Morfologik va sintaktik xususiyatlari

qi-ya

Etimologiyasi

QIYA 'bir tomoni baland, bir tomoni past', 'nishab'. Aksari h i ya joylardan dovon oshib bo— riladigan Qaynar yoʻli hozir ot-arava uchun yopih (Sunnatilla Anorboyev). Bu soʻz asli qadimgi turkiy tilda 'yotiq holatda kes—' maʼnosini anglatgan qïy— feʼlining —a qoʻshimchasi bilan hosil qilingan ra— vishdosh shakliga teng boʻlib (ДС, 440: h ï y a baq—), maʼno taraqqiyoti natijasida sifatga koʻchgan; oʻzbek tilida a unlisi ä unlisiga almashgan, ï unlisining qattiqlik belgisi yoʻqolgan: qïy— + a = qïya > qiyä.
Oʻzbek tilining etimologik lugʻati (I-jild) maʼlumotlaridan foydalanilgan; q. Adabiyotlar roʻyxati.

Maʼnoviy xususiyatlari

Maʼnosi

1 ot Bir tomoni baland, bir tomoni past yer, qiyalik; togʻ yoki tepalik yon-bagʻri. ◆ Karvonni horitar yoʻlning qiyasi. "Alpomish" . ◆ Qiygʻir degan qush oʻltirar qiyada. Bunday suluv yoʻqdir ushbu dunyoda. "Yodgor" .

2 ot Qiygʻoch ochilgan narsalarning ora-ligʻi, tirqishi. ◆ Eshikning qiyasidan qaramoq. n ◆ Chodir pardasi qiyasidan amirning koʻzi birinchi marta qoʻlida burgut qoʻndirgan Haydarmerganga tushdi. M. Joʻraboyev, „M“ . B. martabasi.

3 sft. ayn. qiyalama. ◆ Qiya yer. Qiya yoʻl n ◆ Aksari qiya joylardan dovon oshib bori-ladigan Qaynar yoʻli hozir ot-arava uchun yopiq. S. Anorboyev, „Oqsoy“ . U. ◆ qiya arqonus-tiga oyoq qoʻyib, yuqoriga koʻtarila boshladi. Mirmuhsin, „Dorbozlar“ .

4 sft. Qiygʻoch ochilgan, sal ochilgan, sal ochiq. ◆ Sandiq qopqogʻini qiya qilib koʻtar-moq. m ◆ Xotin toʻxtadi va yigitga qarab, betidagi chashmbandini qiya ochdi. A. Qodiriy, „Mehrobdan chayon“ . ◆ Qiz qiya qolgan eshikni se-kin zichladi-da, oʻylanib, yigitning keti-dan qarab qoldi. A. Qahhor, „Sarob“ .

5 sft. Burchakma-burchak yoki qiyalab yoʻ-nalgan; ogʻma, yotiq. ◆ Qiyaxat. Qiya yomgʻir. Ari-za tepasiga qiya qilib yozilgan xat. Roʻmolni qiya oʻramoq. n ◆ Qiya tushayotgan quyosh nuri-dan uning tekis taralgan sochi ham.. tovla-nib turardi. P. Qodirov, „Uch ildiz“ .

6 Orqasini oʻgirgan, yonga qaragan, bu-rilgan, oʻgirilgan holat(da). ◆ Qiya oʻtirgan Hayotning.. boʻliq koʻkragi nafasiga hamo-hang boʻlib, gvh koʻtarilar, goh tushar edi. M. Ismoiliy, „Fargʻona t“ . o. ◆ Erta-indinoq Xoltojixon traktorga qiya minib, Hayot-xonga balanddan qaraydi. R. Rahmonov, „Baxt bilan uchrashuv“ .

Qiya boʻlmoq (yoki boʻlib ketmoq) Qil-mishiga yarasha javobgarlikka tortilmoq. ◆ Akt Hakim akamlarning qoʻllaridan nariga oʻtmasin. Caji nariga oʻtsa bormi, qiya boʻl-ganimiz oʻsha deyavering, xoʻjayin. B. Rahmo-nov, „Xoʻjayin koʻchdi“ . ◆ Poradan gapirmang. Pora bergan ham, olgan ham qiya boʻlib ket-yapti. S. Ahmad, „Choʻl burguti“ . Qiya qaramoq (yoki boqmoq) I) koʻz qiri bilan qaramoq, qayrilib qaramoq. ◆ Sherbek bilan sipo koʻ-rishdi-da, bosh hisobchi Saidgʻoziga yer osti-dan qiya boqdi. S. Anorboyev, „Oqsoy; 2) bir nazar tashlamoq, iltifot qilmoq, nazar-pisand qilmoq“ . ◆ Tushimda enam.. yoʻl oʻrta-sida qiya boqmay ketyapti. Oybek, Quyosh qoraymas; 3) koʻchma ishonchsizlik bilan karamok,, ishonmaslik. ◆ Yangilikka qiya qarov-chi kishilar ham yoʻq emaye. A. Qahhor, „Qoʻshchinor chiroqlari“ .

Antonimlari

ҚИЯ. Oʻzbek tilining izohli lugʻati maʼlumotlaridan foydalanilgan; q.Adabiyotlar roʻyxati.

Tarjimalari

Ism

qiya

Tillar

• Ozarbayjoncha: ağla
• Fransuzcha: justifiée
• Turkcha: aklan
• Zulucha: ukuthethelela

Ruscha _ru

qiya
1 склон, откос, спуск; косогор;
2 пологий; отлогий; косой; наклонный; // косо, наискосок; вкось; наклонно; ◆ qiya tekislik наклонная плоскость; ◆ qiya yomgʻir косой дождь, косаясетка дождя; ◆ eshik qiyasidan qaramoq смотреть сквозь приоткрытую дверь; ◆ qiyasiga karab наискось, наискосок; ◆ choponni qiya yopinib yotmoq лежать, укрывшись халатом (так, что одной полой укрыты плечи, а другой - ноги);
3 искоса; ◆ qiya boqmoq бросить косой взгляд; мельком, искоса взглянуть; покоситься; ◆ Qorni toʻq boʻlganidan... qovurdoqqa qiya boqmay, sharbat soʻradi (Ойбек, «Навоий») Он был сыт, и потому, не взглянув даже на жаркое, попросил шербета; ◆ 

• qiya boʻlmoq скатиться в пропасть, погибнуть; получить по заслугам.