xoqon
Oʻzbekcha (uz)
[tahrirlash]
Oʻzbekcha (uz)Morfologik va sintaktik xususiyatlari
[tahrirlash]xo-qon
Aytilishi
[tahrirlash]Etimologiyasi
[tahrirlash]XOQON 'yirik davlatning mutlaq hukmdori'
'ulugʻ xon', 'shahanshoh'. Ulugʻ x o h o n , bu xokisor hulingizning bir tortigʻi bor (Oybek). Qadimgi turkiy tilda ham shunday maʼnoni anglatgan bu ot asli qagʻan tarzida talaffuz qilingan (ПДП, 409): keyinroq xaqan tarzida talaffuz qilina boshlagan. DSda qagʻan va xaqan shakllari qayd etilgan boʻlsa (405,636), Devonda faqat xaqan shakli uchraydi (III, 172). L.Z.Budagov bu soʻz asli moʻgʻilcha ekanini aytadi (ССТТН, II, I). Bu lugʻatda qan || xan soʻzi qaan soʻzining qisqarishi bilan yuzaga kelgan deyiladi. Mahmud Koshgʻariy xan soʻziga bergan izohida: "Afrasiyobning bolalari ham xon deb yuriti — ladi. Afrasiyob xoqondir. Bu nom bilan atalish voqiasi haqidagi uzun hikoya bor", - deydi-yu (Devon, III, 172), afsuski, bu hikoyani keltirmaydi (Balki oʻsha hikoyada xaqan soʻzining kelib chiqishiga doir maʼlumot bordir). DSning 405- betidagi qagʻan qan (’verxovnïy pravi — tel’) misoli asosida quyidagicha fikr yuritish mumkin: Dastlab qagʻan qan birikmasidagi qagʻan soʻzining -gʻan qismi talaffuz qilinmay, uning oʻrniga -qa qismidagi a unlisi choʻziq talaffuz qilingan va qan qismiga birlashtirilgan; shundan keyin leksema boshlanishidagi q undoshi x undoshiga almashgan, soʻngra a: unlisining choʻziqlik belgisi yoʻqolgan; oʻzbek tilida a unlilari â unlilariga almashgan: qagʻan qan > qa:qan > xaqan > xâqân.
Oʻzbek tilining etimologik lugʻati (I-jild) maʼlumotlaridan foydalanilgan; q. Adabiyotlar roʻyxati.
Maʼnoviy xususiyatlari
[tahrirlash]Maʼnosi
[tahrirlash]tar. Qadimgi turkiy xalqlar va moʻgʻullar hukumatida yirik davlat boshliqlarining eng oliy unvoni va shu unvonni olgan shaxs. ◆ Xitoy yilnomalarida xoqonlarnnig taxtga chiqish marosimi haqida keng tafsilotlar berilgan. "OʻzME".
Sinonimlari
[tahrirlash]Antonimlari
[tahrirlash]ХОҚОН. Oʻzbek tilining izohli lugʻati (2022) maʼlumotlaridan foydalanilgan; q.Adabiyotlar roʻyxati.