qiltiriq

Oʻzbekcha (uz)

Morfologik va sintaktik xususiyatlari

qil-ti-riq

Etimologiyasi

QILTIRIQ 'don qobigʻi uchidagi ingichka uzun qilcha'; 'juda oriq'. Uning koʻzlari .. bugdoy bo— shogining qiltirigi kabi uzun kipriklari orasidan oʻziga tikilgan chiroyli hora koʻzlar bilan toʻhnashdi (Parda Tursun). Qadimgi turkiy tilda ham shunday maʼnoni anglatgan ot Mahmud Koshgʻariy lugʻa-tida qïldruq shaklida berilgan (Devon, III, 423). Ial— druq (' yaltiroq') soʻzi ham xuddi shunday shaklda yozilgan (Devon, III, 438). Turkiy soʻz tarkibida uch undosh (bu soʻzlarda ldr undoshlari) ketma—ket kelmasligi maʼlum. Demak, bu soʻzlarni Mahmud Koshgʻariy ongli ravishda shunday shaklda keltirgan. Devon boʻyicha tu— zilgan indeksga ilova qilingan "Grammatik koʻrsat— kich"da yaldruq soʻzi yal va druq qismlariga ajratib izohlangan, druq qismi ketiga soʻroq alomati qoʻyilgan. Haqiqatda, bunday qoʻshimcha borligini isbotlash qiyin. Asli qïldruq soʻzi (shuningdek yaldruq soʻzi ham) bi — linar—bilinmas qimirlashni ifodalovchi qïlt taqlid soʻzidan (OʻTIL, II, 578) -(ï)r qoʻshimchasi bilan yasalgan feʼlga — (u)q qoʻshimchasini qoʻshib yasalgan; oʻzbek tilida uchinchi boʻgʻindagi u unlisi ï unlisiga almashgan, soʻngra ï unlilarining qattiqlik belgisi yoʻqolgan: (qïlt + ïr = qïltïr—) + uq = qïltïruq > qïltïrïq > qil-tiriq. Bu soʻzning qadimgi turkiy tildagi qïldruq shakli ikkinchi boʻgʻindagi tor unlining talaffuz qi-linmasligi va t undoshining d undoshiga almashuvi na— tijasida yuzaga kelgan: qïltïruq > qïldruq.
Oʻzbek tilining etimologik lugʻati (I-jild) maʼlumotlaridan foydalanilgan; q. Adabiyotlar roʻyxati.

Maʼnoviy xususiyatlari

Maʼnosi

1 ot shv. Qiltanoq. Uning koʻzlari.. bugʻdoy boshogʻining qiltirigʻi kabi uzun kipriklar orasidan oʻziga tikilgan chiroyli qora koʻzlar bilan toʻqnashdi. P. Tursun, Oʻqituvchi.

2 sft. Juda oriq. ◆ Qiltiriq bola, a ◆ Ashir mastlikdan yu.uila yozgan koʻzini yshg-tiratib, hingir-hingir kula boshladi. U kulgan sari qiltiriqday boʻyniga kallasi ogʻirlik qilib, dam oldiga, dam orqasiga ogʻib ketardi. S. Anorboyev, „Oqsoy“ .

qiltiq ayn. qiltanoq 1, 2. Botirmil-tiqsiz boʻlmas, Ba/shq — qiltiqsiz. Maqol. ■■ Bugʻdoylar hali pishmagan, boshoqlarning qiltigʻi endi-endi sargʻaya boshlabdi. S. Nu-rov, Togʻdagi daryo.

qiltomoq s. t. 1 Qiziloʻngachning yara yoki boshqa sabab bilan torayib, ovqat oʻt-may qolishidan iborat kasalliklarning umumiy nomi; rakning bir turi. Er-xotin-ning koʻz oʻngiga qoʻshnilari Joʻrabek aka-ning qiltomoqdan qiynalib oʻlgani kelib, vahima tushdi. Mirmuhsin, Umid.

2 Shunday kasalikka duchor boʻlgan kishi.

3 koʻchma Kam ovqat yeydigan, chimxoʻr odam. Hayot.. boyagiday qiltomoq boʻlib oʻtiraver-di, toʻgʻrisi, bu noyob baxt uning ishtahasi-ni boʻgʻibqoʻygan edi. M. Ismoiliy, Fargʻona t. o. Emlashdan keyin, yegani badaniga yuq-maydigan qiltomoq birodarlari birdan.. ishtahaga kirgan edi. A. Dilmurod, Fano dashtidagi qush.

Antonimlari

ҚИЛТИРИҚ. Oʻzbek tilining izohli lugʻati (2022) maʼlumotlaridan foydalanilgan; q.Adabiyotlar roʻyxati.

Tarjimalari

Ruscha _ru

qiltiriq
1 обл. = qiltanoq;
2 тоненький, худенький; тощий; ◆ qiltiriq odam тощий человек; ◆ boʻyni qiltiriqday у него тоненькая шея.