toʻgʻri

Oʻzbekcha (uz)

Morfologik va sintaktik xususiyatlari

toʻgʻ-ri

Etimologiyasi

TOʻGʻRI ' egri, qiyshiq joyi yoʻq'. Shimoldan ja-nubga t oʻ gʻ r i choʻzilgan bu keng koʻchaning oʻrtasiga tosh yothizilgan (Mirzakalon Ismoiliy). Qadimgi turkiy tilda ham shunday maʼnoni anglatgan bu sifat asli togʻuru tarzida talaffuz qilingan (ЭСТЯ, III, 251); keyinroq ikkinchi boʻgʻindagi tor unli talaffuz qilin-may qoʻygan (ДС, 571); oʻzbek tilida u unlisi i unlisiga almashgan: togʻuru > togʻru > togʻri. Bu sifat asli qadim-gi turkiy tilda togʻ— feʼlining ortgirma qoʻshimchasini olgan shaklidan -ï qoʻshimchasi bilan yasalgan deyiladi (ЭСТЯ, III, 251), lekin togʻ- feʼlining maʼnosi aniq izohlanmaydi (bu feʼl asli ' qingʻir-qiyshigʻi yoʻq holatga ega boʻl-' maʼnosini anglatgan boʻlsa kerak).

<a name="bookmark22"></a>U
Oʻzbek tilining etimologik lugʻati (I-jild) maʼlumotlaridan foydalanilgan; q. Adabiyotlar roʻyxati.

Maʼnoviy xususiyatlari

Maʼnosi

1 Egri emas, qingʻir yeri yoʻq; tik, adil. ◆ Toʻgʻri chiziq. Toʻgʻri sim. Toʻgʻri yogʻoch. mm (Kumushning] ◆ Toʻgʻri.. qomatiga yerdan bi-chib olingan mudhish xotinning qoʻllari zoʻrgʻa yetdi-da, "esonmisiz, omonmisiz, poshsha-qiz", deb soʻrashdi. A. Qodiriy, „Oʻtgan kunlar“ . ◆ Eh-tiyot yuzasidan [Yoʻlchi\ toʻgʻri yoʻlni qoʻyib, aylanma yoʻllar bilan namozgar vaqtida Shoqosimnikiga [Gulnorni] boshlab keldi. Oybek, „Tanlangan asarlar“ . ◆ Mirzakarimboy-ning yeri oxirida baland, toʻgʻri oʻsgan, uchlari bir-biriga tutashgan qator teraklar jim-gina titraydi. Oybek, „Tanlangan asarlar“ .

2 Xatodan xoli, yanglishi, notoʻgʻri yeri yoʻq; bexato. ◆ Toʻgʻri javob. Toʻgʻri fikr. Toʻgʻri maslahat. Masalani yechishning toʻgʻri yoʻli. Asliga toʻgʻri nusxa. Bshshagandan bilgan yaxshi, Toʻgʻri ishni qilgan yaxshi. Maqol . ◆ shsh -Bir narsaga oldindan hukm etish toʻgʻri emas, Abdishukur, — salmoqlab dedi Mirzakarim-boy. Oybek, „Tanlangan asarlar“ . ◆ Bunday joy-larda hamma vaqt ham koʻz bilan toʻgʻri chama-labboʻlmaydi. M. Ismoiliy, „Fargʻona tong otguncha“ .

3 koʻchma Haqiqatdan iborat; chin, rost, haq. ◆ Toʻgʻri hukm. Toʻgʻri til tosh yorar, Egri til bosh yorar. Maqol . ◆ Toʻgʻri soʻzning toʻqmogʻi bor. Maqol . ◆ Boshingga qilich kelsaham, toʻgʻri soʻzla! Maqol . ◆ sht Toʻgʻri gapim tuqqanimga yoqmaydi, degashshri bejiz emaye ekan-da. N. Safarov, „Sohib changal“ .

4 Belgili talab, qoida va shu kabilarga javob beradigan; mos keladigan; qoidali. ◆ Ketmon-ni toʻgʻri ushla. Egri koʻchada yursang ham, toʻgʻ-ri yur. Maqol . ◆ sht Men toʻgʻri oʻqiy olmasam, tunov kundagidek kulasiz. A. Qodiriy, „Mehrobdan chayon“ .

5 Quvlik-shumlik, qingʻirlik va shu kabilarni bilmaydigan; odob, axloq doirasidan chiqmaydigan, unga zid ish tutmaydigan; ha-lol, vijdonli, insofli. ◆ Toʻgʻri odam. Toʻgʻri ayol. Toʻgʻri kishi tili egridan or qiladi. Maqol . ◆ Dili toʻgʻrining — tili toʻgʻri. Ma-qol . ◆ Egri ozar, toʻgʻri toʻzar. Maqol . ◆ shsh Su-rishtirsang, hamma boy bir tekisda insof-siz. Toʻgʻri odam boy boʻlmaydi sheki.ii, man oʻzim shu fikrdaman. Oybek, „Tanlangan asarlar“ . ◆ Bizning koʻzimizga sovuq koʻringan qip-choqvachcha Normuhammadning el uchun qilib turgan toʻgʻri xizmatini men oʻz umrimdagi Toshkent beklari orasida birinchi martaba koʻraman. A. Qodiriy, „Oʻtgan kunlar“ . Ogʻayni, bizga toʻ/ri toshingizni qoʻysangiz boʻlar edi. N. Safarov, Hayot maktabi.

6 Toʻgʻridan-toʻgʻri amalga oshiriladigan, boʻladigan; bevosita, vositasiz. ◆ Toʻgʻri say-lovlar. Toʻgʻri soliklar.

17—Oʻzbek tilining izo\li lugati

7 (urgʻu birinchi boʻgʻinda) rvsh. Toʻgʻridan-toʻgʻri, toʻppa-toʻgʻri, boshqasiga, boshqa tomonga chalgʻimay. ◆ Mehmonlar toʻgʻri biznikiga tushdi. Toʻgʻri raisning oʻziga uchrashdim. n ◆ Nasiyaga boʻlsa ham goʻshtning lahim joy-laridan yegan yaxshi boʻlar ekan-u, keyin haqi-ni toʻlashni bilmay garang boʻlib, koʻchadan toʻgʻri oʻtolmay yurgan yomon ekan. P. Tursun, „Oʻqituvchi“ . ◆ -Bukishihidlaboʻtirmaydi, toʻgʻri yeydi-qoʻyadi, — dedi va qoyil qilganiga isho-nib, hammadan balandroq qahqaha urdi. A. Qah\or, „Qoʻshchinor chiroqlari“ .

8 krsh. s. Durust, haqiqatan ham, darha-qiqat. ◆ Toʻgʻri, jon shirin, har kim oʻz jonini ayaydi, lekin odamning yuragida boshqalarga mehr boʻlishi kerak. Oybek, „Tanlangan asarlar“ .

Toʻgʻri boʻlmoq 1) toʻgʻri shaklga, holga kel-moq, toʻgʻrilanmoq. ◆ Yoʻl toʻgʻri boʻldi; 2) haqi-qat, „chin, rost boʻlmoq“ . ◆ Toʻgʻri boʻlsa bu gap-lar, Turmay qanot qoqayin. Butun vuju-dim bilan Bir sel kabi oqayin! Gʻayratiy;

3) haq boʻlmoq, haqqoniy, adolatli boʻlmoq. ◆ Bu toʻgʻrida raisimizni tanqid qilish bir tomondan toʻgʻri boʻlsa, ikkinchi tomondan toʻgʻri emas. A. Qahhor, Qoʻshchinor chirok-lari; 4) insofli, vijdonli boʻlmok, halol boʻlmok◆ Toʻgʻri boʻlsang, oʻsib borib, gul boʻla-san, Egri boʻlsang, oʻsib borib, kul boʻlasan. Makol . sh Sen toʻgri boʻlganingda, bu taʼna-lar nima edi menga! N. Safarov, Hayot maktabi; 5) roʻpara boʻlmok, yuzma-yuz kelmoq. Bir maha.1◆  Soli sovuq, ikki bukilib, ming-boshiga toʻgʻri boʻldi. M. Ismoiliy, „Fargʻona tong otguncha“ . Toʻgʻri kelmoq 1) muvofik, mos kelmok-◆ Bu gap haqiqatga toʻgʻri kelmaydi. Aqlga toʻgʻri kelmaydigan ish. Uydagi gap bozorga toʻgʻri kelmaydi. Makol . ■■ ◆ Qabul boʻlmagan duo uchun meni gunohkor sanaysizlarmi? Bu durust emas, bu shariatga toʻgʻri kelmaydi. S. Ayniy, Qullar; 2) loyik, monand kel-mok◆ Palto bir nomer katta, menga toʻgʻri kelmaydi. Etik oyogʻimga toʻgʻri keldi; 3) amalga oshmok, „boʻlmoq“ . ◆ Hamroyev kechki ov-qatdan keyin birpas choʻzilmoqchi boʻlgan edi, toʻgʻri kelmadi: narigi uy toʻpolon — bolalar bir-birini yostiq bilan urib oʻynayotibdi. A. Qahhor, „Ayb kimda; 4) baravar, teng kelmok, bas kelmok, baravarlashmok, tenglash-moq“ . ◆ -Oʻgʻlim, — deb qichqirdi kulib dadasi, — kimniki oldi? -Tohir gupchakning jiyro-ni. Ot bolasi unga toʻgʻri kelmas ekan. Oybek, „Tanlangan asarlar; 5) duch kelmoq, toʻq-nash kelmoq, uchrashmoq“ . ◆ Toʻgʻri kelgan kishi bilan salomlashmoq. yat ◆ Ikki tomondan te-shishga-ku teshamiz, toʻgʻri kelmay qolsa nima boʻladi? M. Ismoiliy, „Fargʻona tong otguncha“ .; 6) bir vaqtda yuz bermoq, boʻlmoq, qarama-qarshi kelmoq. Ikkala toʻy bir kunga toʻgʻ-ri kelib qolibdi. n ◆ Ishqilib, Abdulla poch-chamning ziyofatiga toʻgʻri kelmasin. Oybek, „Tanlangan asarlar; 7) biror ish qilishga majbur boʻlmoq“ . ◆ [Otabek] Saroydan ancha uzoqlashgan edi, qarshidan.. keluvchi Rahmat-ni koʻrdi va chor-nochor soʻrashmoqqa toʻgʻri keldi. A. Qodiriy, „Oʻtgan kunlar“ . Toʻgʻri qilmoq 1) toʻgʻri shaklga, holga keltirmoq, toʻgʻrilamoq. ◆ Daryo oʻzanini toʻgʻri qildik; 2) toʻgʻri ish qilmoq . ◆ Oʻqishga kirib toʻgʻri qil-ding; 3) roʻpara qilmoq, „toʻgʻrilamoq“ . ◆ Chatoq ishlarni menga toʻgʻri qilavering. n ◆ Hali ham siz quruq qolmaysiz, umidim borki, siz-ni Vobkent qoziligiga toʻgʻri qilsam. S. Ayniy, „Qullar“ .

9 (egalik, oʻ.-p. va ch. k. shayuiarida — toʻgʻ-rida, toʻgʻrisida, toʻgʻrisidan) Oidlik, te-gishlilik, sabab, makon kabi maʼnolarni bildiradi; haqida, yuzasidan, sababli, ji-hatdan. ◆ Bu toʻgʻrida rahbarlar bilan mas-lahatlashmoq. Pul toʻgʻrisidan bir oz kiy-nal ib qolibdi. Ertaga boʻladigan majlis-dagi masalalar toʻgʻrisida kelishib oldik. yaya ◆ Fazliddin bu kecha xursand edi. Har toʻgʻrida soʻzlar, kular edi. Oybek, „Tanlangan asarlar“ . ◆ Sizni sirtdan tanirdim, siz toʻgʻrin-gizda koʻp eshitganman. K. Yashin, „Hamza“ . ◆ Toʻlagan binokorlik toʻgʻrisida bir gapga tushib ketsa, uni toʻxtatish xiyla qiyin ekanini bilgani uchun Boʻtaboy ham qoʻyib berdi. A. Qahhor, „Qoʻshchinor chiroqlari“ .

Antonimlari

ТЎҒРИ. Oʻzbek tilining izohli lugʻati (2022) maʼlumotlaridan foydalanilgan; q.Adabiyotlar roʻyxati.

Tarjimalari

toʻgʻri

Tillar

• Ozarbayjoncha: birbaşa
• Datcha: dirigere
• Koreyscha: 직접 (jigjeob)
• Shvedcha: direkt

Ruscha _ru

toʻgʻri
1 прямой; // прямо; ◆ toʻgʻri chiziq мат. прямая линия, прямая; ◆ toʻgʻri burchak мат. прямой угол; ◆ toʻgʻri burchakli мат. прямоугольный;
2 прямой, непосредственный; // прямо, непосредственно; ◆ toʻgʻri saylovlar прямые выборы; ◆ toʻgʻri soliq прямой налог; ◆ toʻgʻri boradigan поезд поезд прямого сообщения; ◆ toʻgʻri siznikiga keldim я прямо к вам пришёл;
3 честный, правдивый, прямой; // честно, правдиво, прямо; ◆ toʻgʻri odam честный (прямой) человек; ◆ toʻgʻri boʻling - bexavotir boʻlasiz будьте честными - будете спокойны; ◆ toʻgʻri soʻz(li) odam правдивый человек; ◆ toʻgʻri soʻz или ◆  toʻgʻri gap правдивое слово, правда; ◆ toʻgʻri soʻz tuqqanga yoqmas посл. (букв. правдивое слово и родному не нравится) соотв. правда глаза колет; ◆ toʻgʻri koʻngilli (или ◆  koʻngli toʻgʻri ) odam прямодушный человек; ◆ toʻgʻri sini aytganda по правде говоря;
4 правильный, верный, точный; // правильно, верно, точно; ◆ soʻzning toʻgʻri yozilishi правильное написание слова; ◆ toʻgʻri javob правильный ответ; ◆ toʻgʻri yoʻl 1) прямой путь, прямая дорога; 2) верный путь; ◆ kopiya asliga toʻgʻri копия с подлинным верна; ◆ bu kishining aytganlari toʻgʻrimi? 1) верно ли то, что говорит этот человек?; 2) правильно ли говорит этот человек?;
5 вводн. правда; ◆ toʻgʻri, u hali joʻnab ketgani yoʻq правда, он ещё не уехал;
6 входит в состав сложных глаголов: ◆ toʻgʻri kelmoq 1) подходить, годиться; ◆ bu kostyum senga toʻgʻri kelmaydi этот костюм тебе не подойдёт; ◆ bu palto menga juda toʻgʻri keldi это пальто как раз по мне; 2) соответствовать; совпадать; ◆ bu xabar haqiqatga toʻgʻri kelmaydi это сообщение не соответствует действительности; 3) совпадать; ◆ toʻy bayram kuniga toʻgʻri kelib qoldi свадьба совпала с днём праздника; 4) приходиться, доводиться; ◆ bugun koʻp yurishga toʻgʻri keldi сегодня пришлось много ходить; ◆ shunday qilishga toʻgʻri keladi приходится делать (поступать) так; ◆ toʻgʻri kelgan joyda или ◆  qayer toʻgʻri kelsa, shu yerda где придется, где попало; ◆ toʻgʻri qilmoq 1) выпрямлять; ◆ egri mixni toʻgʻri qilmoq выпрямить погнутый гвоздь; 2) правильно поступать; 3) разг. подавать, преподносить; ◆ ... Amaldorlar (unga) toʻriq otni toʻgʻri qildi («Муродхон») ... Сановники подали (ему) гнедого коня; 4) разг. поручать, давать; подсовывать; ◆ har qanday qiyin ishni menga toʻgʻri qiladilar всякую трудную работу поручают (подсовывают) мне; 5) разг. ввергать; ставить, поставить лицом к лицу; подставлять;◆ har qanday qiyin ishga meni toʻgʻri kiladilar (букв. меня ввергают во всякую трудную работу) всякую трудную работу (дело) поручают мне; ◆ toʻgʻri chiqmoq оказаться правильным (верным), подтверждаться; ◆ uning aytganlari toʻgʻri chiqdi всё, что он сказал, подтвердилось (оказалось правильным); ◆ bu koʻcha toʻgʻri Oʻrdadan chiqadi эта улица ведёт прямо к Урде;
7 в роли служебного имени: ◆ toʻgʻri sida 1) о, про; относительно; ◆ mening toʻgʻriimda обо мне, про меня; ◆ Shu toʻgʻrilarini mulohaza qilib, ... yoʻlga chiqa qoldim (Ойбек, «Ќутлуѓ ќон») Продумав все эти стороны дела... я отправился в путь; ◆ gʻoʻzani chekanka qilish toʻgʻrisidagi fikringizga toʻla qoʻshilaman я вполне присоединяюсь к вашему мнению относительно чеканки хлопчатника; 2) напротив (кого-чего-л.); ◆ toʻgʻrimda напротив (меня); ◆ men parkning toʻgʻrisida turaman я живу напротив парка;◆ professorning toʻgʻrisida oʻtirgan qizni taniysanmi? ты знаешь девушку, сидящую напротив профессора?; ◆ 

• Har baloga biz toʻgʻrimiz (Ћамза) Всякие беды сыплются на нас.