toʻngʻiz

Oʻzbekcha (uz)

Morfologik va sintaktik xususiyatlari

toʻn-gʻiz

Etimologiyasi

TOʻNGʻIZ 'yovvoyi choʻchqa'. Eshak ishi bilan, t oʻ n gʻ i z tishi bilan (Maqol). Qadimgi turkiy tilda ham shunday maʼnoni anglatgan bu ot asli toŋuz tarzida talaffuz qilingan (ПДП, 432; DS, 575; Devon, III, 374); E.V. Sevortyanning etimologik lugʻatida (III, 268) bu soʻz oxiridagi —uz qismi qoʻshimchaga teng deyilgan—u, lekin qanday maʼnoni ifodalashi aytilmagan; oʻsha yerda bu soʻzning toŋ qismi ' yirik, kuchli' maʼnosini ang — latuvchi soʻz boʻlgani haqidagi fikr ham keltirilgan. Oʻylashimizcha, bu yirtqich hayvonga nom uning oldinga va ikki tomonga turtib chiqib turadigan qoziq tishlari asosida berilgan boʻlsa kerak, shunga koʻra toŋ qismi 'qoziq tish' maʼnosini anglatgan boʻlib, unga 'ikki'

(¹ koʻp’) maʼnosini ifodalovchi —(u)z qoʻshimchasi qoʻshil— gan. Oʻzbek tilida bu soʻz tarkibidagi ŋ undoshi ngʻ un — doshlariga urchigan, ikkinchi boʻgʻindagi u unlisi i un — lisiga almashgan: toŋuz > tongʻuz > tongʻiz.
Oʻzbek tilining etimologik lugʻati (I-jild) maʼlumotlaridan foydalanilgan; q. Adabiyotlar roʻyxati.

Maʼnoviy xususiyatlari

Maʼnosi

1 Yovvoyi choʻchqa, qobon; umuman, choʻchqa. Yer ovloq boʻlsa, toʻigiz tepaga chiqar. Maqol. ◆ Ei/ak — ishi bilan, toʻngʻiz — tishi bilan. Maqol . yash Uning Tursunboy-ning ◆ qamish chaylasi oldidan oʻrdaklar ucha-di, yaqinginasidan toʻngʻizlar oʻtadi. S. Axmad, „Ufq“ . ◆ Qamish oʻrmonlarning bir xildagi salobapii shovullashi bilan toʻlgan jim-jitlik toʻngʻiz ovchilarining goho uzoqlarda gumburlagan mshtiqlari tovuishdan buzila-di, xolos. A. Muxtor, „Qoraqalpoq qissasi“ . Biznikshyur: "Karam shoʻrva ichmaymiz, toʻngiz goʻshti soladi", deyishgan edi, goʻsht-yogʻni ham oʻz qoʻlimizga beradigan boʻlishdi. I. Rahim, Chin muhabbat.

2 koʻchma Tarbiya koʻrmagan, nodon yoki vijdonsiz odam haqida; shu hayvonga nis-batli haqoratni bildiradi. ◆ Muhtaram kabin otamizga! Siz bilan meni qorongʻi zin-donlarga tushirib, dor ospiarigacha tort-gan.. Homid ismli bir toʻngʻizni, nihoyat, ikki yillik sargardonlik soʻngida.. tuproqqa qorishtirishga muvaffaq boʻldim. A. Qodiriy, „Oʻtgan kunlar“ . ◆ -Ket, toʻngʻiz, ket, tavba qilish zamoni oʻtdi.. — der edi xtq. A. Qodiriy, Oʻtgan kunlar. ◆ -Anavi toʻngʻiz-ning xirillab uxlashiga havasim kelyapti, — u Gʻavvosni koʻrsatdi. Mirmuhsin, „Meʼmor“ .

3 Muchal yil hisobida oʻn ikkinchi yil nomi. ◆ Uning yshsh — toʻngʻiz. yash Hay, Shukur kampir, muchalingiz toʻngʻiz boʻlib, safar oyi-ningoʻn birida tugʻilganmisiz, nima balo, sira el boʻlmaysiz-a? A. Muxtor, „Opa-singillar“ .

Toʻngʻiz yili Muchal yil hisobida oʻn ikkinchi yil (q. muchal).

Antonimlari

ТЎНҒИЗ. Oʻzbek tilining izohli lugʻati (2022) maʼlumotlaridan foydalanilgan; q.Adabiyotlar roʻyxati.

Tarjimalari

Ruscha _ru

toʻngʻiz
1 свинья; кабан; // свиной; кабаний; ◆ toʻngʻiz yogʻi свиное сало; ◆ toʻngʻiz eti свинина; ◆ toʻngʻiz moʻyi щетина; ◆ toʻngʻiz yili год свиньи (двенадцатый год двенадцатилетнего животного цикла; см. muchal);
2 перен. бран. скотина.