Kontent qismiga oʻtish

soʻz

Vikilug‘atdan olingan
(so'zdan yoʻnaltirildi)

Oʻzbekcha (uz)

[tahrirlash]

Morfologik va sintaktik xususiyatlari

[tahrirlash]

soʻz

Aytilishi

[tahrirlash]

Etimologiyasi

[tahrirlash]

SOʻZ 'nimanidir anglatish, koʻrsatish, ifodalash uchun xizmat qiladigan eng kichik nutq birligi'. Qadimgi turkiy tilda ham shunday maʼnoni anglatgan bu soʻz asli söz tarzida talaffuz qilingan (ПДП, 422; Devon, III, 136; DS, 511); oʻzbek tilida ö unlisining yumshoqlik belgisi yoʻqolgan: söz > soz.
Oʻzbek tilining etimologik lugʻati (I-jild) maʼlumotlaridan foydalanilgan; q. Adabiyotlar roʻyxati.

Maʼnoviy xususiyatlari

[tahrirlash]

Maʼnosi

[tahrirlash]

1 tlsh. Oʻz tovush qobigʻiga ega boʻlgan, narsa-hodisalar, jarayonlar, shaxslar, belgi va miqdorlarni, xususiyatlarni, harakat va holatni, aloqa va munosabatlarni nomlash uchun xizmat qiladigan, mustaqil lugʻaviy maʼnoga ega boʻlgan, shuningdek, turli grammatik maʼno va vazifalarda qoʻllanadigan eng muhim til birligi; gapning qurilish materiali. ◆ Tub soʻz. Yasama soʻz. Qoʻshma soʻz. Soʻz birikmasi. Soʻz tarkibi. Soʻz yasalishi. shya Soʻzning tovush va maʼno tomoni bor. Lekin har qanday tovush yigʻindisi soʻz boʻlavermaydi. "OʻzME" .

Kirish soʻz 1) muqaddima, debocha, kirish. ◆ Haydar akaning odamlarga malol kelmaydigan.. kirish soʻzlari hammani xushhol qildi. M. Ismoiliy, „Fargʻona tong otguncha“ .; 2) tlsh. ran boʻlaklari bilan sintaktik bogʻlanmagan, gapda soʻzlovchining bayon etilgan fikrga munosabatini, ran mazmunining yuqorida yoki quyida aytil(adi)gan fikrga bogʻlanishini va shu kabilarni bildirib keluvchi soʻz, mas., albatta, aytgandek, darvoqe.

2 Biror maʼno turiga, uslubga oid shunday birlik (tilda, nutqda ifoda vositasi sifatida). ◆ Dagʻal soʻz. Beadab soʻz. Soʻzdan soʻz-ning farqi bor, oʻttiz ikki narxi bor. Maqol . ◆ ..ne-ne oshiqlarni pad qilgan bu goʻzal juvon bir boʻz bolaning ikki ogʻizgina shirin soʻziga zor boʻlib, qorongʻilik qaʼriga umidsiz tikilib turardi. S. Ahmad, „Ufq“ . ◆ Aftidan, borligʻimiz Mastura bilan band, quyunday charx urayotgan taassurotlar, fikrlar, tuy-gʻularni ifoda qilgani soʻz topolmas edik. A. Qahhor, „Ming bir jon“ .

3 Soʻzlashuvda, gapda, nutqda shunday vositalardan foydalanish qobiliyati, sanʼati. ◆ U soʻzda yoʻqroq. yash U kishining soʻzlari kitobda ham yoʻq, shunday maʼnoli.. ana soʻzga ustaligu. Oybek, „Tanlangan asarlar“ .

4 Maqol; matal; ibora. ◆ Qochirim soʻzlar. Hikmatli soʻzlar Otalar soʻzi — aqlning koʻ-zi. Maqol . n ◆ Kumushning goʻzallik taʼrifi-ni gʻoyibona eshitib, ogʻzining suvi keluvchi xotinli va xotinsiz orzumandlar "yotib qolguncha, otib qol!" soʻziga amal qilib, qutidornikiga sovchilarni turnaqator yubo-ra boshlagan edilar. A. Qodiriy, „Oʻtgan kunlar“ .

5 Gap, gap-soʻz, nutq. ◆ Samimiy soʻzlar. Notiqning soʻzlari. Soʻz soʻramoq. Maʼruzachiga soʻz bermoq. Soʻz aytmoq. Soʻz boshlamoq. Soʻzga chiqmoq. Soʻzga tushmoq. Soʻzini boʻlmoq. Soʻzni qisqa qilmoq. Soʻzini ogʻzidan olmoq.

◆ Direktor bilan oldindan kelishib olingan boʻlsa kerak, birinchi boʻlib Baqaloq soʻzga chiqdi. S. Nurov, „Maysalarni ayoz urmaydi“ . ◆ Soʻz boshladi chol titrab, Halqumiga kelib jon. A. Oripov, „Yillar armoni“ . ◆ Azizxon bir soʻz demay, mashinaning orqa oʻrindigʻiga chiqdi. S. Ahmad, „Ufq“ .

Soʻz bermaslik 1) gapirishga imkon bermaslik. ◆ Xotini Karim akaga soʻz bermaydi. Bir gap aytsa, betingda koʻzing bormi demay, qayirib tashlaydi. M. Hazratqulov, „Jurʼat; 2) boʻysunmaslik“ . ◆ Qishloqi yoshligim sarpoychan chopar Soʻz bermay dekabr quyun-lariga. A. Sher . Soʻz ochmoq Gapirishni boshlamoq. ◆ Muhabbat qissasidan soʻz ochib, qilsam gʻazalxonlik, Oʻqishgay ishq eli naz-mimni koʻp zarrin kitob ichra. Habibiy, „Devon“ . Soʻz erkinligi huq. Insonning aso-siy shaxsiy va fuqarolarning siyosiy huquqlaridan biri; oʻz fikrini ogʻzaki va ommaviy axborot vositalaridan foydalan-gan holda yozma bayon etish imkoniyati. ◆ Biz soʻz erkinligini soʻrar edik. A. Qodiriy, „Kichik asarlar“ . ◆ Demokratik mamlakatlarda ommaviy axborot vositalarining faoliyati soʻz erkinligiga asoslangan. "OʻzME" . Soʻz qotmoq Biror ran, soʻz aytmoq, gapirmoq. ◆ Zaynab tamom, tamom lol edi, Soʻz qotishga u behol edi. H. Olimjon, „Tanlangan asarlar“ .

6 Mish-mish ran, ovoza; igʻvo. ◆ El bor yerda soʻz bor. Maqol . ◆ Oʻlikmi-tirikmi — bilarmiz. Men ham qarab turmayman. Ammo soʻz tarqalmasin, ayt, xotining tilini qissin. Oybek, „Tanlangan asarlar“ .

7 Oʻgit, pand-nasihat, taʼlim-tarbiya, iltimos yoki buyruq mazmunidagi ran. ◆ Ona-ning soʻzini quloqqa olmoq. Kattalarning soʻziga kirmoq. Soʻzini ikki qilmaslik. Yomon-ning boʻzini olguncha, Yaxshining soʻzini ol. Maqol . ◆ Doʻst soʻzini tashlama, Taui, ia6 bo-shing qashlama. Maqol .

Soʻzini yerda qoldirmoq Buyruq yoki iltimosini bajarmaslik. ◆ Kumushning qar-shi tushmagi toʻgʻrisida, albatta, ularning shubhalari yoʻq edi. Shuning bilan birga, ota-onaning soʻzini yerda qoldiradi, deb ham oʻylamas edilar, A. Qodiriy, „Oʻtgan kunlar“ . Soʻz(i)ga kirmoq Aytganini qilmoq, maslahat boʻyicha harakat qilmoq. Akasining soʻ-ziga kirib, toʻy qilding, sharmanda boʻlding. S. Ahmad, Ufq. ◆ Boy afandi: "Mana xolos, agar man sizning soʻzingizga kirsam, toza sharmanda boʻlar ekanmiz", — deb.. meni xijolat qildilar. Hamza, „Tanlangan asarlar“ .

8 Vaʼda, lafz; azm-qaror. ◆ Soʻzida turmoq. Yigit soʻzi bir boʻlur. Maqol . ◆ Tursang soʻzing-da — hurmat yuzingda. Maqol . ◆ yash [Avazxon:] Ey ota, padari buzrukvor, soʻzdan qaytish nomardning ishi. "Malikai ayyor" . ◆ Mansur endi Gavhar soʻzidan qaytmasligini tushunib toʻxtadi. Oʻ. Hoshimov, „Qalbingga quloq sol“ . ◆ Birovga aytmaslikka soʻz beraman. S. Ahmad, „Yulduz“ .

Oradan soʻz oʻtmoq (yoki chiqmoq) Kelishmovchilik roʻy bermoq, nizo chiqmoq. ◆ Mir hazratlari bilan orangizdan biron soʻz oʻtgan, deb gumon qilurman. Oybek, „Navoiy“ . Soʻz oʻyini Bir soʻzning turli maʼnolaridan yoki turli maʼnodagi shakldosh soʻzlardan foyda-lanib tuzilgan, turlicha tushunilishi mum-kin boʻlgan ibora. ◆ Uy egasi dasturxon yozar ekan: -Umridan shuncha boʻlgandan keyin, xudo xohlasa, umri uzoq boʻladi, — deb soʻz oʻyini qixdi. A. Qahhor, „Xotinlar“ .

Sinonimlari

[tahrirlash]

lafz

Antonimlari

[tahrirlash]

СЎЗ. Oʻzbek tilining izohli lugʻati (2022) maʼlumotlaridan foydalanilgan; q.Adabiyotlar roʻyxati.

Tarjimalari

[tahrirlash]

Morfologik va sintaktik xususiyatlari

[tahrirlash]

soʻz

soʻz
1
слово; ◆ soʻz ustasi мастер слова; ◆ soʻnggi soʻz senda qoladi последнее слово за тобой; ◆ soʻz bobi (букв. область слова) риторика; ◆ tub soʻz лингв. корневое слово; ◆ yasama soʻz лингв. производное слово; ◆ juft soʻz лингв. парные слова; ◆ qoʻshma soʻz лингв. сложное слово; ◆ soʻz birikmasi лингв. словосочетание; ◆ soʻz sostavi состав слова; ◆ soʻz turlovchi suffikslar грам. словоизменяющие суффиксы; ◆ soʻz yasovchi suffikslar грам. словообразующие суффиксы; ◆ kirish soʻz 1) грам. вводное слово; 2) вступительное слово, введение; ◆ soʻzma-soʻz 1) слово в слово; дословно; 2) дословный; ◆ soʻzma- soʻz tarjima дословный перевод; ◆ soʻzma-soʻz tarjima qilmoq перевести дословно; ◆ aytilgan soʻz - otilgan oʻq посл. сказанное слово — выпущенная стрела; соотв. слово не воробей, вылетит — не поймаешь; ◆ soʻzidan qaytmoq отказаться от (своих) слов; ◆ soʻz chertmoq чеканить слова; ◆ soʻzdan qolmoq лишиться языка, онеметь; ◆ soʻzini (yerga) tashlamoq или ◆  soʻzini yerda qoldirmoq оставить (чьи-л.) слова без внимания; ni qisqa qilish uchun для краткости; ◆ soʻzi ogʻzida qoldi слова застряли у него в горле; ◆ soʻzi soʻzga oʻxshamas, ogʻzi soʻzdan bushamas погов. слова его несообразны, а рот не устаёт говорить (о болтуне); ◆ sizga ikki ogʻiz soʻzim bor у меня есть пара слов к вам; мне нужно поговорить с вами; ◆ soʻzi oʻtkir (букв. его слово остро) он авторитетен; его слова действенны; ◆ soʻzi oʻtmaydi его не слушают; он не пользуется авторитетом; ◆ soʻzini oʻtkazmoq воздействовать, влиять словом; ◆ soʻzga kirmoq 1) заговорить, начать говорить; 2) слушаться, послушаться; быть послушным; ◆ soʻzdan soʻzning farqi bor, oʻttiz ikki narxi bor погов. (букв. слово от слова отличается, у них тридцать две цены) слово слову рознь; ◆ soʻz oʻyini игра слов;
2 речь; разговор; повествование; ◆ soʻz turkumlari грам. части речи; ◆ soʻz shaxmat haqida ketdi разговор зашёл о шахматах; ◆ soʻz lugʻat toʻgʻrisida borayotir речь идёт о словаре; ◆ soʻz boshi предисловие; ◆ soʻz aytmoq сказать слово; высказаться; ◆ soʻzni boʻlmoq (или kesmoq) прервать (чью-л.) речь; ◆ soʻz ochmoq начинать разговор, заговорить (о ком-чём-л.); ◆ soʻzini ogʻzidan olmoq перебивать (кого-л.); прерывать (чью-л.) речь; ◆ soʻzga tushmoq заговорить; ◆ soʻzni boshqa yoqqa burmoq переводить разговор на что-либо другое; ◆ gap-soʻz всякие разговоры; пересуды; ◆ gap-soʻz boʻlmoq быть предметом обсуждений, толков, пересудов; ◆ gap-soʻz qilmoq вести всевозможные разговоры; пустословить;
3 суждение, мнение; ◆ bu toʻgʻrida ikki soʻz bulishi mumkin emas об этом не может быть двух мнений;
4 слово; обещание; ◆ uning soʻzi soʻz, biz bunga hech shubha qilmaymiz его слово — (твёрдое) слово, мы в этом ничуть несомневаемся; ◆ soʻzini olmoq брать обещание (с кого-л.); ◆ soʻz bitta! (букв. слово одно) сказано и всё!; сказано и баста!;◆ ogʻziga soʻz olmoq клясться, зарекаться; ◆ soʻzining ustidan chiqmoq сдержать слово, выполнить обещание; ◆ soʻz bermoq 1) давать слово, предоставлять слово; 2) давать слово, давать обет; обещать; ◆ u hech kimga soʻz bermaydi 1) он никому не даёт говорить; его не переговоришь; 2) он никого не слушает; ◆ soʻz olmoq 1) брать слово, выступать; 2) брать обещание; ◆ soʻz tegizmoq подводить (кого-л.), поступать так, чтобы (кому-л.) попало; ◆ soʻz uqdirmoq втолковывать; ◆ soʻz yuritmoq вести разговор; ◆ soʻz tarqatmoq распускать слухи; ◆ soʻz qaytarmoq противоречить, прекословить; ◆ soʻz qistirmoq ввернуть словцо, вставить словечко; бросить реплику; ◆ soʻz qotmoq заговорить (первым); вмешаться в разговор; закинуть словечко; ◆ soʻz qochishi размолвка; ◆ oramizda soʻz qochdi между нами возникла размолвка, мы поссорились; ◆ soʻz qoʻshmoq поддакивать; ◆ shirin soʻz (odam) обходительный, вежливый, деликатный (человек); ◆ soʻzida turmoq 1) стоять на своём; 2) выполнять обещание; ◆ yigit soʻzidan, arslon izidan qaytmas погов. молодец не отступается от своего слова, лев не поворачивает вспять по своему следу;
5 изречение, афоризм; ◆ hikmatli soʻzlar 1) мудрые изречения; 2) афоризмы, крылатые слова; ◆ otalar soʻzi (букв. изречения отцов) пословицы, поговорки.