soʻz

Oʻzbekcha (uz)

Morfologik va sintaktik xususiyatlari

soʻz

Etimologiyasi

SOʻZ 'nimanidir anglatish, koʻrsatish, ifodalash uchun xizmat qiladigan eng kichik nutq birligi'. Qadimgi turkiy tilda ham shunday maʼnoni anglatgan bu soʻz asli söz tarzida talaffuz qilingan (ПДП, 422; Devon, III, 136; DS, 511); oʻzbek tilida ö unlisining yumshoqlik belgisi yoʻqolgan: söz > soz.
Oʻzbek tilining etimologik lugʻati (I-jild) maʼlumotlaridan foydalanilgan; q. Adabiyotlar roʻyxati.

Maʼnoviy xususiyatlari

Maʼnosi

1 tlsh. Oʻz tovush qobigʻiga ega boʻlgan, narsa-hodisalar, jarayonlar, shaxslar, belgi va miqdorlarni, xususiyatlarni, harakat va holatni, aloqa va munosabatlarni nomlash uchun xizmat qiladigan, mustaqil lugʻaviy maʼnoga ega boʻlgan, shuningdek, turli grammatik maʼno va vazifalarda qoʻllanadigan eng muhim til birligi; gapning qurilish materiali. ◆ Tub soʻz. Yasama soʻz. Qoʻshma soʻz. Soʻz birikmasi. Soʻz tarkibi. Soʻz yasalishi. shya Soʻzning tovush va maʼno tomoni bor. Lekin har qanday tovush yigʻindisi soʻz boʻlavermaydi. "OʻzME" .

Kirish soʻz 1) muqaddima, debocha, kirish. ◆ Haydar akaning odamlarga malol kelmaydigan.. kirish soʻzlari hammani xushhol qildi. M. Ismoiliy, „Fargʻona tong otguncha“ .; 2) tlsh. ran boʻlaklari bilan sintaktik bogʻlanmagan, gapda soʻzlovchining bayon etilgan fikrga munosabatini, ran mazmunining yuqorida yoki quyida aytil(adi)gan fikrga bogʻlanishini va shu kabilarni bildirib keluvchi soʻz, mas., albatta, aytgandek, darvoqe.

2 Biror maʼno turiga, uslubga oid shunday birlik (tilda, nutqda ifoda vositasi sifatida). ◆ Dagʻal soʻz. Beadab soʻz. Soʻzdan soʻz-ning farqi bor, oʻttiz ikki narxi bor. Maqol . ◆ ..ne-ne oshiqlarni pad qilgan bu goʻzal juvon bir boʻz bolaning ikki ogʻizgina shirin soʻziga zor boʻlib, qorongʻilik qaʼriga umidsiz tikilib turardi. S. Ahmad, „Ufq“ . ◆ Aftidan, borligʻimiz Mastura bilan band, quyunday charx urayotgan taassurotlar, fikrlar, tuy-gʻularni ifoda qilgani soʻz topolmas edik. A. Qahhor, „Ming bir jon“ .

3 Soʻzlashuvda, gapda, nutqda shunday vositalardan foydalanish qobiliyati, sanʼati. ◆ U soʻzda yoʻqroq. yash U kishining soʻzlari kitobda ham yoʻq, shunday maʼnoli.. ana soʻzga ustaligu. Oybek, „Tanlangan asarlar“ .

4 Maqol; matal; ibora. ◆ Qochirim soʻzlar. Hikmatli soʻzlar Otalar soʻzi — aqlning koʻ-zi. Maqol . n ◆ Kumushning goʻzallik taʼrifi-ni gʻoyibona eshitib, ogʻzining suvi keluvchi xotinli va xotinsiz orzumandlar "yotib qolguncha, otib qol!" soʻziga amal qilib, qutidornikiga sovchilarni turnaqator yubo-ra boshlagan edilar. A. Qodiriy, „Oʻtgan kunlar“ .

5 Gap, gap-soʻz, nutq. ◆ Samimiy soʻzlar. Notiqning soʻzlari. Soʻz soʻramoq. Maʼruzachiga soʻz bermoq. Soʻz aytmoq. Soʻz boshlamoq. Soʻzga chiqmoq. Soʻzga tushmoq. Soʻzini boʻlmoq. Soʻzni qisqa qilmoq. Soʻzini ogʻzidan olmoq.

◆ Direktor bilan oldindan kelishib olingan boʻlsa kerak, birinchi boʻlib Baqaloq soʻzga chiqdi. S. Nurov, „Maysalarni ayoz urmaydi“ . ◆ Soʻz boshladi chol titrab, Halqumiga kelib jon. A. Oripov, „Yillar armoni“ . ◆ Azizxon bir soʻz demay, mashinaning orqa oʻrindigʻiga chiqdi. S. Ahmad, „Ufq“ .

Soʻz bermaslik 1) gapirishga imkon bermaslik. ◆ Xotini Karim akaga soʻz bermaydi. Bir gap aytsa, betingda koʻzing bormi demay, qayirib tashlaydi. M. Hazratqulov, „Jurʼat; 2) boʻysunmaslik“ . ◆ Qishloqi yoshligim sarpoychan chopar Soʻz bermay dekabr quyun-lariga. A. Sher . Soʻz ochmoq Gapirishni boshlamoq. ◆ Muhabbat qissasidan soʻz ochib, qilsam gʻazalxonlik, Oʻqishgay ishq eli naz-mimni koʻp zarrin kitob ichra. Habibiy, „Devon“ . Soʻz erkinligi huq. Insonning aso-siy shaxsiy va fuqarolarning siyosiy huquqlaridan biri; oʻz fikrini ogʻzaki va ommaviy axborot vositalaridan foydalan-gan holda yozma bayon etish imkoniyati. ◆ Biz soʻz erkinligini soʻrar edik. A. Qodiriy, „Kichik asarlar“ . ◆ Demokratik mamlakatlarda ommaviy axborot vositalarining faoliyati soʻz erkinligiga asoslangan. "OʻzME" . Soʻz qotmoq Biror ran, soʻz aytmoq, gapirmoq. ◆ Zaynab tamom, tamom lol edi, Soʻz qotishga u behol edi. H. Olimjon, „Tanlangan asarlar“ .

6 Mish-mish ran, ovoza; igʻvo. ◆ El bor yerda soʻz bor. Maqol . ◆ Oʻlikmi-tirikmi — bilarmiz. Men ham qarab turmayman. Ammo soʻz tarqalmasin, ayt, xotining tilini qissin. Oybek, „Tanlangan asarlar“ .

7 Oʻgit, pand-nasihat, taʼlim-tarbiya, iltimos yoki buyruq mazmunidagi ran. ◆ Ona-ning soʻzini quloqqa olmoq. Kattalarning soʻziga kirmoq. Soʻzini ikki qilmaslik. Yomon-ning boʻzini olguncha, Yaxshining soʻzini ol. Maqol . ◆ Doʻst soʻzini tashlama, Taui, ia6 bo-shing qashlama. Maqol .

Soʻzini yerda qoldirmoq Buyruq yoki iltimosini bajarmaslik. ◆ Kumushning qar-shi tushmagi toʻgʻrisida, albatta, ularning shubhalari yoʻq edi. Shuning bilan birga, ota-onaning soʻzini yerda qoldiradi, deb ham oʻylamas edilar, A. Qodiriy, „Oʻtgan kunlar“ . Soʻz(i)ga kirmoq Aytganini qilmoq, maslahat boʻyicha harakat qilmoq. Akasining soʻ-ziga kirib, toʻy qilding, sharmanda boʻlding. S. Ahmad, Ufq. ◆ Boy afandi: "Mana xolos, agar man sizning soʻzingizga kirsam, toza sharmanda boʻlar ekanmiz", — deb.. meni xijolat qildilar. Hamza, „Tanlangan asarlar“ .

8 Vaʼda, lafz; azm-qaror. ◆ Soʻzida turmoq. Yigit soʻzi bir boʻlur. Maqol . ◆ Tursang soʻzing-da — hurmat yuzingda. Maqol . ◆ yash [Avazxon:] Ey ota, padari buzrukvor, soʻzdan qaytish nomardning ishi. "Malikai ayyor" . ◆ Mansur endi Gavhar soʻzidan qaytmasligini tushunib toʻxtadi. Oʻ. Hoshimov, „Qalbingga quloq sol“ . ◆ Birovga aytmaslikka soʻz beraman. S. Ahmad, „Yulduz“ .

Oradan soʻz oʻtmoq (yoki chiqmoq) Kelishmovchilik roʻy bermoq, nizo chiqmoq. ◆ Mir hazratlari bilan orangizdan biron soʻz oʻtgan, deb gumon qilurman. Oybek, „Navoiy“ . Soʻz oʻyini Bir soʻzning turli maʼnolaridan yoki turli maʼnodagi shakldosh soʻzlardan foyda-lanib tuzilgan, turlicha tushunilishi mum-kin boʻlgan ibora. ◆ Uy egasi dasturxon yozar ekan: -Umridan shuncha boʻlgandan keyin, xudo xohlasa, umri uzoq boʻladi, — deb soʻz oʻyini qixdi. A. Qahhor, „Xotinlar“ .

Sinonimlari

lafz

Antonimlari

СЎЗ. Oʻzbek tilining izohli lugʻati (2022) maʼlumotlaridan foydalanilgan; q.Adabiyotlar roʻyxati.

Morfologik va sintaktik xususiyatlari

soʻz

• Mojarcha: szó
• Turkcha: söz
• Yoqutcha: өс

Ruscha _ru

soʻz
1 слово; ◆ soʻz ustasi мастер слова; ◆ soʻnggi soʻz senda qoladi последнее слово за тобой; ◆ soʻz bobi (букв. область слова) риторика; ◆ tub soʻz лингв. корневое слово; ◆ yasama soʻz лингв. производное слово; ◆ juft soʻz лингв. парные слова; ◆ qoʻshma soʻz лингв. сложное слово; ◆ soʻz birikmasi лингв. словосочетание; ◆ soʻz sostavi состав слова; ◆ soʻz turlovchi suffikslar грам. словоизменяющие суффиксы; ◆ soʻz yasovchi suffikslar грам. словообразующие суффиксы; ◆ kirish soʻz 1) грам. вводное слово; 2) вступительное слово, введение; ◆ soʻzma-soʻz 1) слово в слово; дословно; 2) дословный; ◆ soʻzma- soʻz tarjima дословный перевод; ◆ soʻzma-soʻz tarjima qilmoq перевести дословно; ◆ aytilgan soʻz - otilgan oʻq посл. сказанное слово — выпущенная стрела; соотв. слово не воробей, вылетит — не поймаешь; ◆ soʻzidan qaytmoq отказаться от (своих) слов; ◆ soʻz chertmoq чеканить слова; ◆ soʻzdan qolmoq лишиться языка, онеметь; ◆ soʻzini (yerga) tashlamoq или ◆  soʻzini yerda qoldirmoq оставить (чьи-л.) слова без внимания; ni qisqa qilish uchun для краткости; ◆ soʻzi ogʻzida qoldi слова застряли у него в горле; ◆ soʻzi soʻzga oʻxshamas, ogʻzi soʻzdan bushamas погов. слова его несообразны, а рот не устаёт говорить (о болтуне); ◆ sizga ikki ogʻiz soʻzim bor у меня есть пара слов к вам; мне нужно поговорить с вами; ◆ soʻzi oʻtkir (букв. его слово остро) он авторитетен; его слова действенны; ◆ soʻzi oʻtmaydi его не слушают; он не пользуется авторитетом; ◆ soʻzini oʻtkazmoq воздействовать, влиять словом; ◆ soʻzga kirmoq 1) заговорить, начать говорить; 2) слушаться, послушаться; быть послушным; ◆ soʻzdan soʻzning farqi bor, oʻttiz ikki narxi bor погов. (букв. слово от слова отличается, у них тридцать две цены) слово слову рознь; ◆ soʻz oʻyini игра слов;
2 речь; разговор; повествование; ◆ soʻz turkumlari грам. части речи; ◆ soʻz shaxmat haqida ketdi разговор зашёл о шахматах; ◆ soʻz lugʻat toʻgʻrisida borayotir речь идёт о словаре; ◆ soʻz boshi предисловие; ◆ soʻz aytmoq сказать слово; высказаться; ◆ soʻzni boʻlmoq (или kesmoq) прервать (чью-л.) речь; ◆ soʻz ochmoq начинать разговор, заговорить (о ком-чём-л.); ◆ soʻzini ogʻzidan olmoq перебивать (кого-л.); прерывать (чью-л.) речь; ◆ soʻzga tushmoq заговорить; ◆ soʻzni boshqa yoqqa burmoq переводить разговор на что-либо другое; ◆ gap-soʻz всякие разговоры; пересуды; ◆ gap-soʻz boʻlmoq быть предметом обсуждений, толков, пересудов; ◆ gap-soʻz qilmoq вести всевозможные разговоры; пустословить;
3 суждение, мнение; ◆ bu toʻgʻrida ikki soʻz bulishi mumkin emas об этом не может быть двух мнений;
4 слово; обещание; ◆ uning soʻzi soʻz, biz bunga hech shubha qilmaymiz его слово — (твёрдое) слово, мы в этом ничуть несомневаемся; ◆ soʻzini olmoq брать обещание (с кого-л.); ◆ soʻz bitta! (букв. слово одно) сказано и всё!; сказано и баста!;◆ ogʻziga soʻz olmoq клясться, зарекаться; ◆ soʻzining ustidan chiqmoq сдержать слово, выполнить обещание; ◆ soʻz bermoq 1) давать слово, предоставлять слово; 2) давать слово, давать обет; обещать; ◆ u hech kimga soʻz bermaydi 1) он никому не даёт говорить; его не переговоришь; 2) он никого не слушает; ◆ soʻz olmoq 1) брать слово, выступать; 2) брать обещание; ◆ soʻz tegizmoq подводить (кого-л.), поступать так, чтобы (кому-л.) попало; ◆ soʻz uqdirmoq втолковывать; ◆ soʻz yuritmoq вести разговор; ◆ soʻz tarqatmoq распускать слухи; ◆ soʻz qaytarmoq противоречить, прекословить; ◆ soʻz qistirmoq ввернуть словцо, вставить словечко; бросить реплику; ◆ soʻz qotmoq заговорить (первым); вмешаться в разговор; закинуть словечко; ◆ soʻz qochishi размолвка; ◆ oramizda soʻz qochdi между нами возникла размолвка, мы поссорились; ◆ soʻz qoʻshmoq поддакивать; ◆ shirin soʻz (odam) обходительный, вежливый, деликатный (человек); ◆ soʻzida turmoq 1) стоять на своём; 2) выполнять обещание; ◆ yigit soʻzidan, arslon izidan qaytmas погов. молодец не отступается от своего слова, лев не поворачивает вспять по своему следу;
5 изречение, афоризм; ◆ hikmatli soʻzlar 1) мудрые изречения; 2) афоризмы, крылатые слова; ◆ otalar soʻzi (букв. изречения отцов) пословицы, поговорки.