kuymoq

Oʻzbekcha (uz)

Morfologik va sintaktik xususiyatlari

kuy-moq

Etimologiyasi

KUY- ’alanga (issiq) taʼsirida yonib, isteʼmolga yaroqsiz (koʻmir) holatiga yet-’. Olov baland boʻlganidan nonning yuzi k u y i b d i. Qadimgi turkiy tilda ham shunday maʼnoni anglatgan bu feʼl asli köy- tarzida talaffuz qilingan (ДС, 312), oʻsha davrlardayoq ö unlisi ü unlisiga almashgan (Devon, III, 264); oʻzbek tilida ü unlisining yumshoqlik belgisi yoʻqolgan: köy- > küy- > kuy-.
Oʻzbek tilining etimologik lugʻati (I-jild) maʼlumotlaridan foydalanilgan; q. Adabiyotlar roʻyxati.

Maʼnoviy xususiyatlari

Maʼnosi

1 Alanga chiqarmay yonmoq. ◆ Tutab kuyayotgan ot eti va terisining qoʻlan-sa hididan uning koʻngli behuzur boʻlib, boshi aylandi. H. Gʻulom, „Mashʼal“ .

2 Umuman, oʻt-olov olmoq; yonmoq; yonib ishdan chiqmoq. ◆ Xalq aziz farzandlarining xunini undan talab qiladi; burnini yerga ishqab, vayron boʻlgan shaharlarini, kuyib kul boʻlgan qishloqlarini tiklab berishga maj-bur qiladi. A. Qahhor, „Ikkining biri“ .

3 Ortiq darajada qizib (erib), ishdan chiqmoq (elektr asboblar haqida). ◆ Lampochka kuyib qoldi. Dazmol kuyib qolibdi.

4 Ortiq darajada isib-qizimoq; haro-rati koʻtarilmoq. ◆ -O-o, oftobda qolibsiz-lar-ku? — dedi u, xalqning oftobda kuyib turganligini endi koʻrganday. M. Ismoiliy, „Fargʻona tong otguncha“ . Avgust oyi jaziramasi — ◆ kuyib yonar edi hamma yoq. E. Rahimov .

5 Oʻt-olov yoki kuydiradigan narsa taʼsirida zararlanmoq, jarohatlanmoq (ti-rik organizm haqida). ◆ Qaynoq suv toʻkilib, oyogʻi kuymoq. Olov sachrab, qoʻli kuymoq.

6 Quyosh issigʻi taʼsirida qurib-qovji-rab ketmoq, nobud boʻlmoq (oʻsimliklar haqida). ◆ Yana bir yili qattiq qurgʻoqchshshk boʻlib, ekinlar kuyib ketdi. A. Qahhor, „Qoʻshchinor chiroqlari“ .

7 koʻchma Bekor boʻlmoq, behuda ketmoq; ajrab qolmoq. ◆ Mehnatingiz kuymaydi. Un-maydi ham, kuymaydi ham. Matal . sht Bolta-boy, ikki kun ishlab, darrov tabelchidan shikoyat qilayotibdi, deb oʻyladi shekilli, unga [Sidshjonga] tik qarab: -Nima qsh'1◆ -di ? Hech kimning haqi kuymaydi! — dedi. A. Qahhor, Qoʻshchinor chiroqlari. ◆ Bechora xo-tinlar boʻlsa, erlaridan bekitib yurgan pul-larini daʼvo qilolmay, damlari ichlariga tushib, kuyib qola beradilar. P. Tursun, „Oʻqituvchi“ .

8 koʻchma Biron kimsa yoki narsadan za-rar-ziyon koʻrmoq, yolchimay aziyat chekmoq. ◆ Bu odamga qanday vazifa berishni oʻzlaringga havola qilamiz, lekin hosilot kengashiga rais qilsalaring, kuymaysizlar. A. Qahhor, „Qoʻshchinor chiroqlari“ . ◆ Toʻlagan ham koʻp ogʻay-nilaridan kuygan, koʻplaridan alamzada ekan. A. Qahhor, „Ogʻaynilar“ . ◆ Koʻngli ochiq, sodda yigit ekansiz, men ham erdan kuyganman. M. Ibrohimov, „Yoʻlakdagi muhabbat“ .

9 s. t. Xarj boʻlmoq, puli ketmoq. ◆ Bun-ga sizning pulingiz kuyibdimi ? Puli kuygan qalampir chaynabdi. Maqol .

10 koʻchma Alam qilmoq, alam qilib boʻgʻilmoq; qattiq xafa boʻlmoq, gʻam-alam chekmoq. ◆ Uzi bilmaydi-yu, menga oʻrgatganiga kuyaman! A. Qahhor, „Sanʼatkor“ . ◆ Qoʻyinglar, chiroqlarim, soʻramanglar. Bizning koʻrganla-rimiz qursin — eshitmanglar ham, kuymang-larham. P. Tursun, „Oʻqituvchi“ . ◆ -Yoʻlchioʻgʻlim-ning qoni qutlugʻ, uni yuzga, koʻzga surtish kerak, — chuqur xoʻrsinib davom etdi chol, — kuyma, qizim [dedi Unsinga]. Oybek, „Tanlangan asarlar“ .

11 koʻchma Qaygʻurmoq; achinmoq. ◆ Men ket-dim, endi senga kim kuyadi.. Ona shundoq boʻlar ekan!A. Qahhor, „Qoʻshchinor chiroqlari“ . ◆ Eshon tuni bilan uxlamay, qurʼon oʻqiydi. Oʻz taq-diriuchun kuyadi, xudoga nola qiladi. P. Tursun, „Oʻqituvchi“ .

12 Alam-iztirob chekmoq. ◆ Yor ishqida kuymoq. m ◆ Qoshing asli qoradir — oʻsma qoʻyganing yolgʻon, Sening uchun men kuygan — sening kuyganing yolgʻon. "Qushiqlar" . ◆ Lut-finiso kabi qadrdon bekasining oʻlimiga kuygan Yormat toʻyni tezroq oʻtkazish xusu-sida ogʻiz ochmay qoʻydi. Oybek, „Tanlangan asarlar“ .

Ichi kuymoq Baxillik yoki rashk hissi bilan xafa boʻlmoq, alam qilmoq. ◆ Yakkaxoʻ-jaliklar, yosh-yalang, ayollar va bolalar ish boshlangan yerga bordilar. Qiziqqanlar ham, hayron boʻlganlar ham, vahimaga tushgan va ichi kuyganlar ham ergashdi. P. Tursun, „Oʻqituvchi“ . Oyogʻi kuygan tovuqdek q. oyoq. Oxi-rati kuymoq din. Gunohkor boʻlmoq, doʻzaxga tushmoq. Ogʻzi kuymoq q. ogʻiz. Six ham kuy-masin, kabob ham q. six. Uyi kuymoq Katta, jidyaiy zarar koʻrmoq, xonavayron boʻlmoq. ◆ [Yusufbek hoji:].. Azizbek bu kun sizlarga yaxshiligingizni oʻttiz ikki tanga soliq bilan qaytarmoqchi boʻldi.. Uying kuydi, musulmonlar. A. Qodiriy, „Oʻtgan kunlar“ . Yuragi kuymoq 1) kuchli darajada chanqamoq. ◆ Oqsoqol parvo qilmay gapirdi: -Bay-bay.. Yurak kuyib ketdi. Qani, bir piyola muzdek suv olib chiqing-chi! P. Tursun, „Oʻqituvchi; 2) ishq oʻtida oʻrtanmoq“ . [ ◆ Tojiboy Gulsumga:] Seni parvardigorim mening uchun yaratgan. Sening ishqingda yuragimning yarmisi kuyib ketdi. P. Tursun, „Oʻqituvchi“ .

Antonimlari

КУЙМОҚ. Oʻzbek tilining izohli lugʻati (2022) maʼlumotlaridan foydalanilgan; q.Adabiyotlar roʻyxati.

Tarjimalari

Ruscha _ru

kuymoq
1 гореть, сгорать; тлеть; обгорать; подгорать; пригорать; taxta kuyayotir доска горит; доска тлеет; chiroqning piligi kuydi фитиль (керосиновой) лампы обгорел; non pishguncha kulcha kuyadi посл. пока испечётся большая лепёшка, маленькая сгорит (пока женят старшего сына, у младшего терпение лопнет); kuyib kul boʻlmoq 1) сгореть дотла, испепелиться; 2) перен. иссохнуть (от горя), исстрадаться; uying kuygur бран. 1) чтоб твой (его, их и т. п.) дом сгорел; uying kuygur, men senga nima yomonlik qildim?! чтоб твой дом сгорел, что плохого я тебе сделал?!; 2) перен. проклятый; подлец; сволочь; Uying kuygurda ikki oy qadar ishladim (Ойбек, «Ќутлуѓ ќон») Я у него, проклятого, работал месяца два;
2 обвариваться, ошпариваться, обжигаться; ogʻzi kuygan qatiqni puflab ichadi посл. (букв. тот, кто обжёг рот, будет дуть на кислое молоко) обжёгшись на молоке, будешь дуть и на воду;
3 перен. пропадать зря, бесполезно, идти прахом; teatr bileti kuydi билет в театр пропал; uning hamma mehnati kuydi весь его труд пошёл прахом; unda mening qirq soʻm pulim kuyib ketdi мои сорок рублей пропали (он взял и не отдал); unmaydi ham, kuymaydi ham погов. и не взыскивается, и не пропадает (о долге, от которого кредитор не отказывается, но и не платит);
4 перегреваться; жариться на солнце (о человеке); oftobda kuyib ishlamoq работать на жаре;
5 иметь повышенную температуру, быть в жару; bemor kuyib yotibdi больной лежит в жару, у больного высокая температура;
6 засыхать, пересыхать, жухнуть; Yana bir yili qattiq qurgʻoqchilik boʻlib, ekinlar kuyib ketdi (А. Ќаћћор, «Ќўшчинор») Ещё в один год от сильной засухи сгорели посевы;
7 перен. горевать, печалиться, огорчаться, страдать (душевно); печься (о чем-л.); nimaga kuyasan? о чём ты горюешь?; aytsam tilim kuyadi, aytmasam - dilim (kuyadi) (букв. скажу - язык сгорит, а не скажу - душа горит) сказать - язык не поворачивается, а не сказать - совесть мучает; men uning ahvoliga kuyaman я сочувствую, соболезную ему; bunchalik kuyib-pishmasangiz! что вы так беспокоитесь, волнуетесь!; kuyib-pishib soʻzlamoq говорить сильно волнуясь; * oy kuyishi разг. лунное затмение; shu hafta ichida kun kuyadi разг. на этой неделе будет солнечное затмение; oyogʻi kuygan tovuqday (букв. как курица, обжегшая лапы) как угорелый; u oyogʻi kuygan tovuqday zir yugurib yuribdi он бегает как угорелый (в поисках чего-л., в надежде на что-л.); dimogʻi kuydi он обжёгся (на чем-л.), он пострадал (на каком-л. деле); yuragi kuydi 1) он испытывает сильную жажду; 2) перен. он испытывает сильную любовную страсть; uyi kuydi (букв. его дом сгорел) он потерпел большой убыток, ущерб, он разорён; six ham kuymasin, kabob ham посл. см. six.