uyqu

Oʻzbekcha (uz)

Morfologik va sintaktik xususiyatlari

uy-qu

Etimologiyasi

UYQU ’tirik organizmda fiziologik sokinlik holati’. U y h u charchohni tarhatadi. Bu ot qadimgi turkiy tildagi 'fiziologik sokinlik holatida boʻl-’ maʼnosini anglatgan uyu- feʼlidan (ЭСТЯ, I, 579; DS, 607) -qu qoʻshimchasi bilan yasalgan (ЭСТЯ, I, 580; DS, 607); keyinchalik bu soʻzning ikkinchi boʻgʻinidagi tor unli talaffuz qilinmay qoʻygan: uyu- + qu = uyuqu > uyqu. Hozirgi oʻzbek adabiy tilida bu soʻzni qadimgi uyqu shaklida yozish saqlangan, lekin talaffuzda soʻz oxiridagi u unlisi i unlisiga almashadi: uyqu > uyqi.
Oʻzbek tilining etimologik lugʻati (I-jild) maʼlumotlaridan foydalanilgan; q. Adabiyotlar roʻyxati.

Maʼnoviy xususiyatlari

Maʼnosi

1 Odam va hayvonlarda davriy yuz beradigan fiziologik holat (Uyquda nerv sistemasi, asosan, bosh miya poʻstlogʻining faolligi pasayadi, ong, muskul tonusi va sezuvchanlik susayadi). ◆ Qattiq uyqu. Shirin uyqu. Uiqum keldi. Uyqu arslonni ham yiqi-tar. Maqol . m ◆ Gʻulomjonninguxlab qolgani-ni ham, uyqusida shirin tushlar koʻrayotgani-niham bilmaydi. M. Ismoiliy, „Fargʻona t“ .o. ◆ Doridan ichgandan keyin yurak siqilishi ka-mayib, uyqusi ham bir oz yaxshshtndi. Oʻ. Us-monov, „Sirli sohil“ . ◆ Ishtaha yoʻq, uyqu buzilgan, boshim ari toʻldirilgan qovoqdek guvullagani-guvullagan. X. Toʻxtaboyev, „Shirin qovunlar mamlakati“ . ◆ Koshona egalari \roʻza-da\ salqin xonalarda yotib, uyqu bilan jon saqlashni odat qilganlar. P. Qodirov, „Yul-duzli tunlar“ .

18—Oʻzbek tilining izohli lugʻati

2 koʻchma "Hayot"dan toʻxtagan, harakatsiz, shovqin-suronsiz, tinch holat (tabiat ho-disalari va sh.k. ga nisbatan). ◆ Ona tabiat, ertangi kurash oldidan miriqib dam olish-ga chogʻlangan pahlavonlarday, ogʻir uyquga choʻmgandi. Oʻ. Usmonov, „Sirli sohil“ . ◆ Dov-daraxtlar qish uyqusidan uygʻonib, bahorni olqishlaydilar. Gazetadan . ◆ Asrlar uxlagan sahro uyqusin Mahv etdik, bir yoʻla ayladik bedor. Gʻayratiy .

Abadiy uyqu kt. Oʻlim. Balki abadiy uy-qudamisan, Saltanat!S. Ahmad, Hukm. Koʻzi uyquga ketmoq Koʻz yumilib, uyqu(si) bosh-lanmoq. ◆ Qoʻchqor bilan Akmalni topib, yum-shoq poxolga choʻzildi, koʻzi uyquga ketarkan, oʻzicha jilmaydi. O. Yoqubov, „Er boshiga ish tushsa“ . Koʻziga uyqu kelmoq Uyqu bilan koʻz-lar yumilmoq, uyqu tortmoq. ◆ Tun yarim kecha-dan ogʻgan, Nodirning koʻziga uyqu kelmasdi. S. Yunusov, „Kutilmagan xazina“ . Koʻmariga uiqu kelgan shogird bola mushi ipni qir-qir choʻzib, qatim tortar.. Oybek, Tanlangan asarlar. Koʻz(i)da uyqu yoʻq Uyqu kelmagan, uyqusiz holatni bildiradi. ◆ Xayoliy bir ishq bilan Koʻzlarimda uyqu yoʻq. Mirtemir . Mast uyqu Rohatli qattiq uyqu. ◆ Toʻpaniso bir tekisda nafas olib, mast uyquda yotar edi. A. Qahhor, „Qoʻshchinor chiroqlari“ . Noz uyqu q. noz 3. ◆ Bir kuni ana shunaqa noz uyquda yotgan ekanman, "Bemor Bakirov, ukol!" degan tovushdan uygʻonib ketdim. S. Siyoyev, „Yorugʻ-lik“ . Uyqu bermaslik Uxlashga qoʻymaslik, uxlatmaslik. ◆ Shu-shu boʻlib, bu yigitning su-rati, uning mayin jilmayishi.. Shahzodaga uyqu bermay qoʻydi. K. Yashin, „Hamza“ . Uyqu bosmoq Uyqu oʻz taʼsiriga tortmoq. ◆ Yana or-tiq turib qolinsa, uyqu bosib, sovib qolish-dan qoʻrqqan aravakash: -Maymanaga yetib olgach, karvonsaroyda uxlab, yaxshilab dam ola-miz, — dedi. Mirmuhsin, „Meʼmor“ . Uyqu yoʻq Uyqu(si) kelmaydi, uxlamaydi. ◆ Uyqusi yoʻq, halovati yoʻq, Qaygʻu ezar, erk ularga yot. Gʻayratiy . ◆ Qizda uyqu yoʻq. Uning badani qizigan.. yuragi shiddatli uradi. Oybek, „Tanlangan asarlar“ . Uyqu olmoq Uyqu oʻz taʼsiriga tortmoq. ◆ Ertadan kechgacha yaylov daiiada tinmay oʻynab charchagan shoʻx bolalar-ni bir lahzada va birdan uyqu oldi. Oybek, „Tanlangan asarlar“ . ◆ Kechasi bilan uyqu olma-di, koʻzimni yumib, Soʻnagulni koʻz oldimga keltirib.. gaplashib chiqdim. A. Muxtor, „Davr mening takdirimda“ . Uyqu tang qilmoq Uyqu talabi kuchaymoq. ◆ Nihoyat, kuta-kuta uyqu-si tang qilgach, oʻrniga choʻzshshb.. uxlab qol-ganini oʻzi ham sezmay qoldi. A. Qodiriy, „Oʻtgan kunlar“ . Uyqu elitmoq ayn. uyqu olmoq. ◆ Koʻpoʻtmay Meʼmorni uyqu elitdi.. Mirmuhsin, „Meʼmor“ . Uyquga bormoq ayn. uyquga ketmoq. ◆ Tuhfa birdan xoxolab yubordi. Bu kulgi-dan uyquga borgan qizlardan baʼzisi choʻchib ketdi. A. Qodiriy, „Mehrobdan chayon“ . Uyquga ketmoq Uyqu holatiga oʻtmoq, uxlab qolmoq. ◆ Butun badanim zirqirab, oʻringa kiribman-u, salda uyquga ketibman. Oʻ. Usmonov, „Sirli sohil“ . Uyquni olmoq Uxlamoq, uxlab turmoq. ◆ Rosa uyquni oldik. Uyqusi kelmoq Uyquga xohish, ehtiyoj uygʻonmoq. ◆ Kamoliddin uyqusi kelmasa ham, oʻringa kirib yotdi. Oʻ. Usmonov, „Sirli sohil“ . Uyqu(si) oʻchmoq Uyquga xohish, talab holat(i) tarqamoq, yoʻq boʻlmoq. ◆ Oʻringa yotganda, tezroq tong otishini kutib, hor-gʻinligiga qaramay, uyqusi oʻchib ketdi. Oybek, „Tanlangan asarlar“ . ◆ Kechasi poyezdda uxla-magani uchun.. mizgʻib olgisi kelardi. Yechinib oʻtirmasdan, darrov yotdi.. Ammo endi uyqusi oʻchib ketdi. Oʻ. Hoshimov, „Qalbingga quloq sol“ . Uyqusi qochmoq Uyqu tark etmoq, uyqu-si oʻchmoq. ◆ U kechasi bilan toʻlgʻanib chiqdi, uyqusi qochdi.. M. Ismoiliy, „Fargʻona t“ . o. ◆ Temirjon allamahalgacha uyqusi qochib, Us-monali otaning Hilol aka haqidagi gaplari-ni eslab yotdi. J. Abdullaxonov, „Oriyat“ . Yarim uyqu Chala uyqu, uyquli-uyqusiz holat. ◆ Ana shunday kunlarning birida Shirmonxon yarim uyqu, yarim xayol orasida darvoza taqilla-ganini eshitdi. S. Zunnunova, „Olov“ . Qush uyqusi Tez-tez uygʻonish bilan boʻladigan, yengil-yelpi, qisqauyqu. ◆ -Qushuyqusi, —dedi ona. Oybek, „O“ .v. shabadalar.

Antonimlari

УЙҚУ. Oʻzbek tilining izohli lugʻati maʼlumotlaridan foydalanilgan; q.Adabiyotlar roʻyxati.

Tarjimalari

• Xalajcha: ū
• Yoqutcha: уу

Ruscha _ru

uyqu
сон; спячка; // сонный; ◆ shirin uyqu сладкий сон; ◆ qattiq uyqu крепкий, непробудный сон; uyqu qissa (qistasa), yostiq ham kerak emas посл. если сон сморит (одолеет), то и подушка не нужна; ◆ uning uyqusi ziyrak у него чуткий сон; он чутко спит; ◆ hayvonlarning qish uyqusi зимняя спячка у животных; ◆ uyqu aralash 1) сквозь сон; 2) спросонок; ◆ uyqu kasalligi сонная болезнь; ◆ uyquni buzmoq нарушать (чей-л.) сон; ◆ uyquni urmoq спать; выспаться; ◆ uyquga ketmoq уснуть, заснуть, погрузиться в сон; ◆ uyquda gapirmoq говорить во сне; ◆ uyqudan uygʻonmoq (или turmoq) пробудиться ото сна, проснуться; ◆ meni uyqu bosayotir (или eltayotir) или ◆  uyqum kelayotir меня клонит ко сну; я хочу спать; мне хочется спать; ◆ uyqum oʻchdi (или oʻtdi) у меня сон прошёл, я больше не хочу спать; ◆ koʻzimga uyqu kelmadi я не мог уснуть, заснуть; сна нет ни в одном глазу; ◆ uyqudan koʻzini ochmoq очнуться ото сна; пробудиться ото сна;◆ uyqu oʻlik bilan teng погов. сон равносилен смерти; сон смерти брат; qishloq tinch uyquda селение спит мирным сном; ◆ 

• qush uyqusi (букв. птичий сон) лёгкий, кратковременный сон; ◆ abadiy uyqu высок. вечный сон; ◆ letargik uyqu летаргический сон.
  

Ozarbayjoncha (az)

Ot

uyqu

yuxu