oyoq

Oʻzbekcha (uz)

Morfologik va sintaktik xususiyatlari

o-yoq

Etimologiyasi

OYOQ I 'gavdaning tayanib turishi va harakatla — nishi uchun xizmat qiladigan aʼzo’. Havo ayniydigan boʻlsa, darrov o yo gʻ i m ogʻriy boshlaydi. Bu ot qadimgi turkiy tildagi 'qadamla-’ maʼnosini anglatgan e:d- feʼlining ay- shaklidan -(a)q qoʻshimchasi bilan yasalgan (ЭСТЯ, I, 103; ПДП, 356; Devon, I, 112; DS, 27); oʻzbek tilida a unlilari â unlilariga almashgan: ay— + aq = ayaq > âyâq.

OYOQ II 'suyuqlik quyib ichiladigan kattagina idish’ (oz ishlatiladi). .. shiringina taom hilib be— raman, bir-ikki o yo h boʻza ham keltiraman (Oybek). Bu ot qadimgi turkiy tildagi 'oʻyilgan joy’ maʼnosini anglatgan agʻ otining ay shaklidan (ЭСТЯ, I, 82) ’kichik’ maʼnosini ifodalovchi -(a)q qoʻshimchasi bilan hosil qilingan boʻlsa kerak (ЭСТЯ, I, 104; Devon, I, 112; DS, 27), oʻzbek tilida a unlilari â unlilariga almashgan: ay + aq = ayaq > âyâq. Bu soʻz hozirgi oʻzbek tilida idish-âyâq juft soʻzi tarkibida ishlatiladi.
Oʻzbek tilining etimologik lugʻati (I-jild) maʼlumotlaridan foydalanilgan; q. Adabiyotlar roʻyxati.

I 1 Odam, hayvon, qush va umuman jonli organizmlar gavdasining tayanib turishi va yurishi yoki oʻrmalashi uchun xiz-mat qiladigan aʼzo. ◆ Oʻng oyoq. Chap oyoq. Ipak qurtining oyoqlari. Otning orqa va oldingi oyoqlari. Doʻst — ◆ boshga, dushman oyoqqa boqa-di. Maqol . n Oʻng oyogʻimni koʻtarsam, chap oyogʻim yerga kirib ketayotgandek boʻlaveradi. X. Toʻxtaboyev, Shirin qovunlar mamlakati. U ["farishta"

Maʼnoviy xususiyatlari

Maʼnosi

◆ atlas koʻylak, lozim kiygan, bosh yalang, oyoq yalang, yoshgina.. bir yigit edi. A. Qahhor, „Mayizemagan xotin“ . ◆ Sharofat.. oʻziga keldi-yu, oyoq uchida borib, darchaning yoniga choʻnqaydi. A. Qahhor, „Qoʻshchinor chi-roqlari“ .

Oyoq bosmoq 1) qadam tashlamoq, yurmoq. ◆ Bemor endi-endi oyoq bosyapti. U oʻng oyogʻini bosolmaydi. shsh Saqlab sukut oyoq bosdi, Xamma jimjit, boshlar quyi. Gʻ. Gʻulom, Koʻkan;

2) koʻchma oʻylab, mulohaza bilan ish tutmoq. Oyogʻingni bilib bos!; 3) biror joyga bormoq, kelmoq. ◆ Odam oyoq bosmagan sahro. Siznikiga oyoq bosmaganim boʻlsin! Oyoq osti (yoki oyogʻ-osti) boʻlmoq Toptalmoq, ezilmoq, bosil-moq, poymol boʻlmoq, bosib-yanchib tash-lanmoq. Oyoqosti (yoki oyogʻosti) qilmoq Top-tamoq, ezmoq, bosmoq, poymol qilmoq, bosib-yanchib tashlamoq. ◆ U oʻz haqini tanigan, endi oʻzini birovga oyoq osti qildirib qoʻy-maydi. S. Ahmad, „Ufq“ . Oyoqostida 1) yurish, qadam bosish lozim boʻlgan joyda, odam-larning yoʻli ustida. ◆ Bolalar, oyoq ostida oʻralashmanglar!; 2) har qadamda . ◆ Falokat oyoq ostida. Maqol; 3) koʻchma poymol boʻlgan bir holda. ◆ Bu zamonda.. haqiqat oyoq ostida qolib ketmaydi. S. Ahmad, „Hukm“ . Oyoqustida Tikka turgan holda. ◆ Mana, oʻrtoqlar, oyoq ustida, ish boshida umumiy yigʻilish ham oʻtkazib oldik. Sh. Rashidov, „Boʻrondan kuch-li“ . Oyoqda (yoki oyoq ustida, oyoq uzra) turmoq

1) tik(ka) turmoq. ◆ Oyoqda turgan holda yana bir oz gaplashib, soʻng Eshvoy joʻnab qoldi. Oybek, „Tanlangan asarlar“ . ◆ Otabek holsiz-lanib, oyoq uzra turar. A. Qodiriy, „Oʻtgan kunlar; 2) oʻzini tutib (tik holatda) tur-moq“ . ◆ oʻ yoʻldan charchab kelganidan, oyoq ustida zoʻrgʻa turar edi. A. Qahhor, „Qoʻshchinor chiroqlari“ . Oyokdan yiqitmoq (yoki yiqmoq)

1) agʻanatmoq, yiqitmoq; 2) koʻchma ishdan, izdan chiqarmoq, ishni buzmoq. ◆ Bu yolgʻiz Boʻtani beobroʻ qilish uchun emas, kolxozni oyoqdan yiqitish uchun qilingan igʻvo. S. Axmad, „Hukm“ . Oyokdan qolmoq Yurolmaydigan boʻlib qolmoq, bir joyda oʻtirib qolmoq (qarilik, xastalik, bedarmonlik sababli). ◆ -Boshimga bir mushkul tushdi, — deb gap boshladi Bozor, — bugun ukam birdan kasal boʻlib, ham tildan, ham oyoqdan qoldi. S. Ayniy, „Doxunda“ . Oyoqqa bosmoq 1) yura bosh-lamoq (yosh bola yoki bemor haqida); 2) koʻchma yoʻlga, izga tushmoq, tartibga tushib, olgʻa bosmoq, rivojlana boshlamoq. ◆ Kolxozimiz sal oyoqqa bosgandan keyin, oʻzim borib, sizni olib kelaman. A. Qahhor, „Qoʻshchinor chirok-lari“ . Oyoqqa bostirmoq 1) ayn. oyoqqa tur-gʻizmoq 1; 2) koʻchma davolab yurgizib yubor-moq; 3) koʻchma yoʻlga, izga solib, rivoj-lantirib yubormoq. ◆ Toʻgʻonni qurib, kolxo-zimizni oyoqqa bostirib olaylik, uylaring-ga radio tushirib beramiz. S. Ahmad, „Hukm“ . Oyoqqa turmoq 1) oʻrnidan turmoq. ◆ Devonbegi.. mehmonxonaga kirganda.. butun mehmonxona-dagilar oyoqqa turdilar. S. Ayniy, Qullar;

2) koʻchma bosh koʻtarmoq, qoʻzgʻalmoq, qar-shi chiqmok, oyokdanmok◆ Oʻsha kuni butun shahar oyoqqa turdi. J. Sharipov, Xorazm;

3) koʻchma kasaldan sogʻayib, yurib ketmoq. ◆ -Yaxshiligingizni aslo unutmayman, — dedi vrachga bemor, — oyoqqa turib ketay, sizni xursand qilaman. Gazetadan . ◆ Qani endi oyoqqa turib ketsa-yu, butun umrini ana shu odam-ni asrab-avaylash uchun bagʻishlasa. S. Zun-nunova, „Koʻk chirokdar“ . 4) koʻchma yoʻlga, izga tushmoq, yaxshilanmoq. ◆ Kolxozimiz qancha oyoqqa tursa, shu bizning dushmanga zarbamiz boʻladi. S. Ahmad, „Hukm“ . Oyoqqa turgʻizmoq (yoki qoʻymoq) q. turgʻizmoq. ◆ Kolxozni kolxoz qi-lib, oyoqqa turgʻizguncha, eha, qancha qurbon bermadik! H. Nazir, „Uzr, otaxon“ . ◆ Abdulla uka, butun xalqni qanday qilib oyoqqa tur-gʻizish mumkin? Sh. Xolmirzayev, „Qahramon-ning soʻngi kunlari“ .

2 Stol, stul, soʻri, karavot kabi buyum-larning yerga tayanib turadigan qismi, poya-si. Dadam suvogʻi koʻchgan devorlarga, eski shkaf, oyogʻi maymoq stullarga bir qarab qoʻydi. S. Siyoyev, Yorugʻlik.

3 Oxir, odoq. ◆ Koʻchaning boshidan oyogʻiga-cha tosh terilgan. yat Podachi podaning oyoq tomonidan chang yutib, elan-qaran yurib kelayotgan sigirni tayogʻi bilan koʻrsatib: "Anavi seniki", dedi. S. Anorboyev, „Ham-suhbatlar“ . Otabek kishi orqasidan ketdi, oldinma-ketin, soʻzlashmasdangina koʻchaning oyogʻiga qarab borar edilar. A. Qodiriy, Oʻtgan kunlar.

4 Fasl, davr va sh.k. ning oxiri, tuga-yotgan vaqti. Kuz kunlarining oyogʻi va qish kunlarining boshi edi. A. Qodiriy, Oʻtgan kunlar.

Oyokda qoldirmoq Orqada qoddirmoq. ◆ Men bularga oʻrgatarmishman.. Meni oyoqda qol-dirib ketishadi bu shumtakalar. H. Nazir, „Olmos“ .

5 Chet, chekka; quyi tomon; etak. Ekinzor-ning oyogʻi. Yerning oyogʻi.

6 Uyning, xonaning eshikka yaqin oʻrni; poygak; zid. toʻr II. ◆ Asalxon bir toʻda qizlar bilan oyoqroqda gʻuj boʻlib turganini koʻrgan Soraxon oʻrtaga tushib, yigitlarni chaqib oldi. H. Gʻulom, „Senga intilaman“ .

Bir oyogʻi toʻrda, bir oyogʻi goʻrda Juda qarib, munkillab qolgan. Otamning qila-yotgan ishiga qarab, yoshini surishtirib: Toʻq-soidan oshibsiz, bir oyogʻingiz toʻrda, bir oyogʻingiz goʻrda, tiniboʻtirmaysizmi, —debdi. Shukrullo, Saylanma. Yengil (yoki suyuq) oyoq yoki oyogʻi yengil salb. Buzuq, fohisha. Yolgʻiz oyoq yoʻl q. yolgʻiz. Ikki oyogʻini bir etikka tiqmoq (yoki suqmoq) Aytganining darhol bajarilishini talab qilmoq, qistovga olmoq. O tam uylantiraman deb, ikki oyogʻi-ni bir etikka suqib olgan, hol-jonimga qoʻymaydi. S. Ahmad, Qadrdon dalalar. Oyoq olish 1) yurish, qadam tashlash. ◆ Ummatali xotinining oyoq olishiga qarab yuradigan boʻlsa, otliq kelayotgan Akbarali undan ol-din Azizxonni topadi, unga biror shikayet yetkazadiganday boʻlib tuyuladi. S. Ahmad, „Ufq; 2) yurish-turish, xatti-harakat“ . ◆ Uning oyoq olishi bejo. Oyoq ostidan chiqmoq Toʻsat-dan paydo boʻlib qolmoq. ◆ Dushman uchun ku-tilmagan bu falokat xuddi oyoq ostidan chiqqandek boʻldi. N. Safarov, „Jangchi Sho-kir“ . ◆ Oʻsha katta ish kecha oyoqning ostidan chiqib qoldi. S. Ahmad, „Ufq“ . Oyoq tiramoq Oʻz aytganida qattiq turib olmoq, boshqa gapga koʻnmaslik. Bolsiarning boʻyi yetib, toʻy bosh-laymiz deganda, qizi qurmagur birdan oyogʻi-ni tirab oldi. Oybek, O.v. shabadalar. U uylansam, Mahbubaga uylanaman, boʻlmasa, frontga ariza berib ketaman, deb ikki oyogʻini bir etikka tiqib turib oldi. S. Ahmad, Ufq. Oyoq uzatmoq (yoki choʻzmoq) 1) koʻngli tinchimoq, gʻam-tashvishdan xoli boʻlmoq. ◆ Oftob oyim hamon oyoq uzatmadi. A. Qodiriy, Oʻtgan kunlar; 2) koʻchma oʻlmoq, jon bermoq. Oyoq uzmoq Kelib-ketishni toʻxtatmoq, tamoman kelmaslik. Boʻri Pay-gʻamov, Nusratbekning bu yerdan oyogʻi uzilib, gaplar bosti-bosti boʻlguncha, panaroqda turdi. S. Nurov, Maysalarni ayoz urmaydi. Oyoq uchi bilan (yoki uchida) koʻrsatmoq Mensimaslik, nazarga ilmaslik. ◆ Choʻri qiz boshimizga chiqib, bizlarni oyoq uchi bilan koʻrsatadi. Oybek, „Tanlangan asarlar“ . ◆ Odamni oyoq uchida koʻrsatib, kalaka qiladi. H. Nazir, „Oʻtlar tutashganda“ . Oyoq uchida Sekin, tovush chiqarmay. ◆ Sherssh oyoq uchida kelib, devor tagida bir yonboshda uxlashgagina yetadigan joyga oʻtirdi. S. Karomatov, „Oltin qum“ . Oyoq chiqarmoq Soʻroqsiz har tarafga bora beradigan boʻlib qolmoq, tartibdan chiqa boshlamoq. ◆ Bizning xotin mwi chiqargan desam, oyoq ham chiqaripti. A. Qa\hor, „Ogʻriq tishlar“ . Oyoq qoʻymoq Biror ishga kirishmoq. ◆ Uning roziligini olmasdan turib, bu ishga oyoq qoʻyish mumkin emas. A. Qodiriy, „Oʻtgan kunlar“ . Oyogʻi kuygan to-vuqdek Bezovtalik bilan, zir yugurib, oʻzi-ni har yoqqa urib. Odam,shr oyogʻi kuygan to-vuqdek pishillab yugurdilar. Oydin, Oʻzidan koʻrsin. Oyogʻi olti, qoʻli yetti Shodlikdan oʻzini hech qayerga sigʻdirolmaydi, gʻoyat xur-sand. Zaynab oyogʻi olti, qoʻli yetti boʻlgani holda, erini toʻrt qavat koʻrpacha ustiga oʻtqazib, yoniga uchta nap yostiqni qoʻydi. A. Qodiriy, Oʻtgan kunlar. Oyogʻi osmonda s. t. Quladi, yiqildi, ishi chappa. Lashkarboshi usta boʻlsa, dushman oyogʻi osmonda. Maqol. Oyogi osmondan boʻldi (yoki keldi) s. t. Quladi, yiqildi, ishi chappasiga aylandi. Chekina-digan joy yoʻq, orqada jahannam, bir qadam chekinsak, oyogʻimiz osmondan keladi. Sh. Ra-shidov, Boʻrondan kuchli. Oyogʻi tortmaslik Borgisi kelmaslik. Oyogʻiga bolta urmoq q. bolta. Oyogʻiga bosh urmoq (yoki qoʻymoq) yoki oyogʻiga yiqilmoq Panoh tortib yoki najot izlab kelmoq; sajda qilmoq. Oyogʻidan tort-moq s. t. Jinoyatda qatnashgan sheriklarini aytib berib, javobgarlikka torttirmoq. Oyogʻini osmondan keltirmoq s. t. Qulatmoq, agʻanatmoq, oʻrnidan tushirmoq, ishini chap-pasiga aylantirmoq. Oyogʻini qoʻlga olib s. t. Tez, gʻirillab. Shartta oʻrnimdan turib, qal-poqchamni oldim-da, oyogʻimni qoʻlga olib, uy tomon yugurdim. "Yoshlik". Osmonga chiqsang, oyogʻingdan tortaman, yerga kirsang — qulo-gʻingdan Mendan qochib qutulolmaysan, qa-yerga qochsang ham, bari bir, tutib olaman. [Solihboy:] Mening oltinlarim shunday ziy-rak josus.. shunday ulugʻ hokimki, yerga kirsang — qulogʻingdan, osmonga chiqsang, oyogʻing-dan tortib, mening qoʻynimga olmaday qilib solib qoʻyadi! Hamza, Boy ila xizmatchi. Ogʻir oyoq Homilador. Sovuq oyoq ayn. shum oyoq q. shum. ◆ Keng sohilingda kezdi shum oyoq, Sin-dirdi nechaning boshida tayoq. Gʻayratiy . Yuziga oyoq qoʻymoq (yoki tiramoq) Kimsaning xohi-shiga qarshi, uning hurmati bilan hisob-lashmay ish qilmoq. ◆ Turgʻun akam bshyun rais-ning yuzlariga qanday qilib oyoq qoʻya olaman. N. Safarov, „Hayot maktabi“ . ◆ Sen yuzingga oyoq tirab ketgan oʻsha beti qattiq xotining-nikiga bordingmi? S. Ahmad, „Ufq“ . Uz oyogʻi bilan Uz xohishi, ixtiyori bilan, oʻzicha. Dard arigisi kelsa, tabib oʻz oyogʻi bilan keladi. Maqol. Oʻz oyogʻidan yitmoq Oʻz ixtiyori, xo-hishi bilan yoʻqolmoq, yoʻq boʻlib ketmoq.

Morfologik va sintaktik xususiyatlari

o-yoq

Maʼnoviy xususiyatlari

Maʼnosi

II esk. 1 Kosa, idish.

2 ayn. qadah. ◆ Achchigʻlanma, bek yigit.. shi-ringina taom qilib beraman, bir-ikki oyoq boʻza ham keltiraman. Oybek, „Navoiy“ . ◆ Nov-cha yigit suzgan boʻzadan ozgina tatib koʻ-rib, birinchi oyoqni Sultonga uzatdi. Gʻ. Gʻu-lom, „Shum bola“ .

Antonimlari

ОЁҚ. Oʻzbek tilining izohli lugʻati maʼlumotlaridan foydalanilgan; q.Adabiyotlar roʻyxati.

Tarjimalari

Ruscha _ru

oyoq I
1 нога; ноги; // ножной; ◆ oldingi oyoqlar передние ноги, передние лапы; ◆ yalang oyoq или ◆  oyoq yalang 1) босиком, на босу ногу; 2) босой, босоногий; 3) перен. босяк, оборванец; ◆ oyoq tovushi звук шагов, шум шагов, топот; ◆ oyoq tovushi eshitildi послышались шаги; ◆ oyoq mashina ножная (швейная) машина; ◆ oyoq bosmoq 1) ступить, становиться на ноги, вставать; ogʻriqdan oyogʻimni bosolmay qoldim от боли я не могу ступить на ногу; ◆ u oyoq bosib turolmaydi он не может стоять на ногах; он не стоит на ногах (о больном, пьяном и т. п.); 2) бывать (где-л.), посещать (кого-что-л.); ◆ u biznikiga oyoq bosmay qoʻydi он перестал посещать нас; ◆ oyoqda turib стоя (на ногах); ◆ oyoqda turib tinglamoq слушать стоя; ◆ men uch soat oyoqda turib qoldim я простоял три часа; ◆ oyoq uchida (или ◆  oyoq uchi bilan ) yurmoq 1) ходить на цыпочках, на носках; 2) перен. еле ходить, еле двигаться (о больном); ◆ oyoq olmoq шагать, идти, двигаться; ◆ oyoqqa bosmoq становиться на ноги; идти в гору; налаживаться; ◆ ish oyoqqa bosa boshladi дело стало налаживаться; ◆ oyoqqa turmoq 1) вставать, становиться; 2) перен. становиться на ноги, оправиться; ◆ oyoq uzatmoq вытягивать ноги; ◆ koʻrpangga qarab oyoq uzat посл. (букв. протягивай ноги по своему одеялу) по одёжке протягивай ножки; ◆ oyoq chalishtirib oʻtirmoq сидеть, заложив ногу на ногу, сидеть нога на ногу; ◆ oyoq chalmoq подставлять ножку; oʻz oyogʻi bilan kelmoq (букв. прийти собственными ногами) прийти самому, добровольно, прийти по собственному желанию; bemor tuzalgisi kelsa, tabib oʻz oyogʻi bilan keladi посл. если больному суждено поправиться, то лекарь придёт сам без приглашения (букв. своими ногами); ◆ falokat oyoq ostida погов. (букв. несчастье под ногами) соотв. беда идёт из-за угла; oyogʻi ildam быстроногий, проворный; qoʻli sust kosibdan oyogʻi ildam gadoy yaxshi посл. проворный нищий лучше неумелого сапожника; oyogʻiga yiqilmoq (или bosh urmoq) 1) бросаться в ноги (кому-л.); бросаться к ногам (чьим-л.); 2) кланяться, класть земные поклоны, бить челом; ◆ oyoqdan horimoq сильно уставать, не чувствовать ног (от усталости); ahmoq oʻz oyogʻidan horiydi посл. дурная голова ногам покоя не даёт; ◆ oyoqdan qolmoq 1) быть не в состоянии ходить, переставать ходить (вследствие болезни); ◆ kasal oyoqdan qoldi больной перестал ходить, больной уже не в состоянии ходить; 2) выходить из моды, выходить из употребления, пережить свой век; ◆ oyoq-qoʻl ноги и руки; ◆ oyoq-qoʻlli (или ◆  oyoq-qoʻyan chaqqon ) odam проворный, ловкий, умелый человек; ◆ oyoq kiyimi обувь; ◆ bosh-oyoq kiyim полный комплект одежды и обуви; ◆ bosh-oyoq kiyintirmoq одевать с головы до ног;
2 ножка (стола, стула, штатива и т. д.);
3 конец; ◆ boshdan oyoq с начала до конца, от начала и до конца; полностью, сплошь;
4 конец, край (напр. участка);
5 устье, низовье (реки); ◆ suvga oyoq yer местность, куда по оросительным каналам доходит очень мало воды;
6 место в комнате возле двери, у порога (в противоположность почётному месту); men uyning oyogʻida oʻtirgan edim я сидел в комнате возле двери (не на почётном месте); * oʻz oyogʻidan yitsin! чтоб он пропал!, пропади он пропадом!; birovning oyogʻiga bolta urmoq (букв. ударять топором по чьим-либо ногам) подкапываться под кого-либо, готовить гибель кому-либо; подрубать корни; подрывать основание; oʻz oyogʻiga bolta urmoq (букв. ударять топором по своим ногам) ставить себя под удар; ◆ yolgʻiz oyoq yoʻl тропа, тропинка; ◆ ikki oyoqni bir etikka tiqib (букв. всунув обе ноги в один сапог) настоятельно, упорно, не желая идти ни на какие уступки; oyogʻi kuygan tovuqday (букв. как курица, обжёгшая лапы) как угорелый, как ошпаренный; bu ishni oydinda oyogʻim keladi (букв. эту работу я могу сделать ногами при лунном свете) эта работа для меня - пустяки; ◆ oyoq olishi поведение (кого-л.); ◆ uning oyoq olishi bejo у него неважное поведение; oyogʻini osmondan keltirmoq опрокидывать; свергать; разбивать; ставить вверх дном; lashkarboshi usta boʻlsa, dushman oyogʻi osmonda посл. если полководец искусен, противник будет разбит; ◆ oyoq osti boʻlmoq 1) быть попираемым, попираться; 2) подвергаться издезательству; ◆ oyoq osti qilmoq 1) попирать, топтать; 2) издеваться, глумиться, унижать; oyogʻim tortmayapti что-то меня (туда) не тянет, мне что-то не хочется идти (в назначенное место); oyogʻi toʻrtta boʻlmoq рваться, идти с большой охотой; бежать со всех ног; oyogʻini toʻrtta qilmoq разг. шутл. женить (кого-л.); ◆ oyoq uzmoq переставать бывать (где-л.), перестать посещать (кого-что-л.); ◆ oyoq uchi bilan koʻrsatmoq относиться пренебрежительно, с пренебрежением; ◆ oyoqni qoʻlga olib yugurmoq (букв. бежать, взяв ноги в руки) бежать быстро, стремительно; ◆ oyoq oʻyin разг. танец, пляска; ◆ suyuq oyoq 1) женщина лёгкого поведения; 2) развратник; ◆ oyogʻi yengil = suyuq oyoq 1; oyogʻi olti, qoʻli yetti проворный, ловкий; способный (о человеке).

oyoq II
уст. чаша; бокал; деревянная чашка; ◆ 

• idish-oyoq посуда, всякого рода посуда.