yoʻl
Oʻzbekcha (uz)
[tahrirlash]
Oʻzbekcha (uz)Morfologik va sintaktik xususiyatlari
[tahrirlash]yoʻl
Aytilishi
[tahrirlash]Etimologiyasi
[tahrirlash]YOʻL 'qatnov uchun xizmat qiladigan sath’. [Kam-pir] yolgʻizoyoh y oʻ l d a n bitta-bitta yurib ketdi (Oʻlmas Umarbekov). Qadimgi turkiy tilda ham shunday maʼnoni anglatgan bu koʻp maʼnoli ot asli yo:l tarzida talaffuz qilingan (ЭСТЯ, IV, 217), keyinroq o: unlisining choʻziqlik be.lgisi yoʻqolgan (ПДП, 389; DS, 270, Devon, I, 97). Yo:n— feʼliga qiyoslab, yo:l soʻzi asli y° - asosidan —l qoʻshimchasi bilan yasalgan deb taxmin qilinadi (ЭСТЯ, IV, 218).
Oʻzbek tilining etimologik lugʻati (I-jild) maʼlumotlaridan foydalanilgan; q. Adabiyotlar roʻyxati.
Maʼnoviy xususiyatlari
[tahrirlash]Maʼnosi
[tahrirlash]1 Odamlar, jonivorlar va b. nar-salar qatnovi natijasida yer sathida iz bosilib hosil boʻlgan uzun, davomli qism, qatnov qismi. ◆ Soʻqmoq yoʻl. Qirdagi har to-monga ketgan yoʻllar. tt Yoʻl adirning eng yotiq yeridan tushgan boʻlsa ham, Turgʻunoy tizzasi-ni ushlab, zoʻrgʻa qadam bosardi. A. Qahhor, „Maston“ . ◆ Choʻlning yoʻli ingichka.. "Boychechak" . ◆ Dovon orqali.. bitta ot yoʻli bor, xolos. Shu tor yoʻldan Afgʻonistonga oʻtsa ham boʻladi. K. Yashin, „Hamza“ .
2 Umuman, kishilar yoki transport kat-novi uchun maxsus belgilangan yer boʻlagi. ◆ Avtomashina qatnaydigan yoʻl. Asfalt yoʻl. Tosh yoʻl. Uzoq yoʻl. mm Mashina yoʻlini kesib oʻtayotgan podaga signal berganda, choʻchib oʻzi-ga keldi-yu, atrofga qaradi. S. Ahmad, „Yul-duz“ . ◆ Mehmonxona yonidagi yer osti yoʻlidan oʻtib, gulzor maydonga chiqishdi. Oʻ. Hoshimov, „Qalbingga quloq sol“ .
3 Kema va samolyotlar qatnashi uchun maxsus belgilab qoʻyilgan yoʻnalish, trassa. ◆ Suv yoʻli. Havo yoʻli.
4 Yoʻnalishdagi harakat jarayoni, yoʻlda davom etayotgan yurish. ◆ \Xotin\ Kumushga qarab davom etdi: Anu kungi soʻzingiz bilan, yoʻldan qayrshshb kirgan edim. A. Qodiriy, „Oʻtgan kunlar“ . ◆ Oʻrmonjon yoʻl boʻyi gapirmadi.. A. Qahhor, „Qoʻshchinor chiroqlari“ . ◆ Men uning uchun bir ziyoratchi, nazrini beraman-u, yoʻlim-ga ketaveraman. K. Yashin, „Hamza“ . ◆ -Zarari yoʻq, — dedi Meʼmor. — Buni yoʻl mashaqqati dey-miz. Mirmuhsin, „Meʼmor“ .
5 Yurish, qatnov yoʻnalishi. ◆ ..birov “Xo-tiningni ukang nikohlab oldi, uyga bormay qoʻya qol!” degan ekan, u ham yoʻlni boshqa yoqqa soldirib ketibdi. A. Qahhor, „Qoʻshchinor chiroqlari“ .
6 Biror joy, makonga sayohat yoki boshqa maqsadda qilinadigan yurish; safar. ◆ Yoʻl anjomlari. Yoʻlga hozirlanmoq. Yoʻlga chiq-sang, yoʻldoshing boʻlsin. Maqol . ■■ [ Otabek] ◆ Bu soʻroqni oʻz-oʻziga ham berib koʻrmagan, goʻyo burungidek Margʻilon yoʻliga oshiqib hozirla-nar edi. A. Qodiriy, „Oʻtgan kunlar“ . ◆ Shoh Mashrab yoʻlga chiqsalar, xudoning qudrati bilan, yerning tanobi tortilib, yoʻl qisqa-rar ekan. Oybek, „Tanlangan asarlar“ .
7 Bosib oʻtiladigan oraliq; masofa. ◆ Bun-dan buyon mototsikl yoʻlingizni yaqin qiladi. S. Anorboyev, „Toʻrtkoʻzning boshidan kechirgan-lari“ . ◆ U Miyon Qudrat hazratni ziyorat qilish uchun ozmuncha yoʻlni piyoda bosib keldimi? K. Yashin, „Hamza“ .
8 Maʼlum bir transport vositasi uchun yoʻnalish qurilmasi. ◆ Temir yoʻl. Tramvay yoʻli. n ◆ Poyezd yoʻli mayda tosh, Boyning qizi qa-lamqosh. "Boychechak" .
9 Ayrim narsalarning yoʻnalish chizigʻi, joy oraligʻi. ◆ Nafas yoʻli. Siydik yoʻli. Xas-xashaklar suv yoʻlini toʻsib qoʻyibdi.
10 Biror narsaga, yuzaga tortilgan, tu-shirilgan chiziq, iz. ◆ Bir yoʻli oq, bir yoʻli moshrang beqasam. yat ◆ Eshikda tikkasiga oq va qora yoʻllardan iborat pijama kiygan, boshyalang Azimboyev koʻrindi. "Guldasta" .
11 Qator, satr; misra. ◆ Bir necha yoʻl xat. yat \Anvar Raʼnoga. ] ◆ Mening yozganimni senuyat qilmasang, men ham sening yozganingni uyat qilmayman. Lekin shart shuki, mening ikki yoʻlimga javob boʻlsin. A. Qodiriy, „Mehrobdan chayon“ .
12 koʻchma Biror narsaning yoʻnalish, kelish-ketish oqimi, yoʻnalishi. ◆ Hayot oʻz yoʻlidan borar, bahor bolalarga oʻz quvonchi, oʻz shodliklarini saxiylik bilan taqdim etgan edi. Oʻ. Hoshimov, „Qalbingga quloqsol“ . ◆ Xamza haqiqat yoʻlidan, maʼrifat yoʻlidan, Fur-qat vasiyat qilgan yoʻldan boradi. K. Yashin, „Hamza“ .
13 Faoliyatda amal tarzi, qilinadigan, tutiladigan ish-amal. ◆ Hozir senlarga ikki yoʻl: oʻgʻil, qizingni sotib boʻlsa ham, oʻttiz ikki tangani Azizbek xazinasiga toʻlash yoki es borida etakni yopib, Azizbekni oradan koʻtarish.. A. Qodiriy, „Oʻtgan kunlar“ . ◆ Taq-dirdan shikoyat qilmadim sira, Sizga ham shu yoʻlni maslahat koʻrdim. Shuhrat . ◆ Ikkisining yoʻli ham gumrohlikdan boshqa narsa emas. Biri yigʻib oʻlgan, biri yeb oʻladi. Oybek, „Tanlangan asarlar“ .
14 Kuy, qoʻshiq va shu kabilarda oʻziga xos usul. ◆ Orzuyu armonimni sheʼriy yoʻlda qaytadan
- Soʻzlab turibman, balki yoshlik boʻlib bahona. A. Oripov. ◆ Zebi kirib, mayda yoʻllardan bi-rini oldi. Dutorning ovoziga endigina oʻz ovo-zini qoʻshaman deganda, tashqaridan mingbo-shini chaqirdilar. Choʻlpon, „Kecha va kunduz“ .
15 Imkon chorasi. ◆ Hech boʻlmasa, jonni saqla edi sen, Bir yoʻl topib qochmoq kerak bu eldan. H. Olimjon . ◆ Sodiqjon boyvachcha changaliga tushgan qizning kimligini bilgisi keldi. Ammo soʻrab bilishning hozir asti yoʻli yoʻq edi. K. Yashin, „Hamza“ .
16 koʻm. vazifasida. (asosan oʻ.-p. k. da — yoʻlida) Sabab, maqsad kabi maʼnolarni bildira-di; bora(si)da, uchun. ◆ Kimiki xalq yoʻlida, xalq gʻamida ter toʻksa, qoʻli hamma yerda baland boʻlsin.. M. Ismoiliy, „Fargʻona tong otguncha“ . ◆ Shuning uchun ham senga yetishmoq yoʻlida jonni xatarga qoʻyib, kecha-kunduz yugurganman-da.. K. Yashin, „Hamza“ . ◆ Oʻquvchilarni joʻshqin mehnat faoliyatiga tayyorlash yoʻlidagi iz-laniiiarimiz hozirning oʻzida oʻz samarasini bermoqda. Gazetadan .
- Yoʻl bermoq 1) oʻtib ketish uchun yoʻlni boʻshatmoq. ◆ Mansur pastak eshikni ochib, Gav-harga yoʻl berdi. U. Hoshimov, „Qalbingga quloq sol; 2) toʻsqin boʻlmaslik, qarshilik qilmaslik; imkon bermoq, yoʻl qoʻymoq“ . ◆ ..ular mehnat ahlini istaganlaricha ishla-tib, hamyonlarini yana ham qappaytirishlari uchun avomning fikrini ochishga yoʻl bermay-dilar. K. Yashin, „Hamza“ . Yoʻl bosmoq Maʼlum masofani yurib oʻtmoq. ◆ Maston necha kilometr yoʻl bosganini va yana necha kilometr bosish kerakligini bilar edi. A. Qahhor, „Maston“ . Yoʻl boshlamoq 1) yoʻlovchilarni bosh-lab yurmoq. ◆ -Yuring, — dedi Talʼat yoʻl bosh-lab. Oʻ. Hoshimov, „Qalbingga quloq sol; 2) ish-faoliyatda rahnamolik qilmoq; yetakchi-lik qilmoq, yetaklamoq“ . Yoʻl boʻlsin? 1) qayoqqa boryapsiz? ◆ Ha, yigitning guli, yoʻli-ngiz boʻlsin?T. Malik, Ajab dunyo; 2) (j.k. bizan) koʻchma biror ishni bajarish kimsa-ning qoʻlidan kelmasligini ifodalash uchun ishlatiladi. ◆ Sheʼr yozishga senga yoʻl boʻlsin. Yoʻl koʻrsatmoq 1) olib boradigan yoʻlni koʻrsatmoq. ◆ Adashgan yoʻlovchiga yoʻl koʻrsatmoq; 2) yoʻl-yoʻriq koʻrsatmoq, „qanday yoʻl tutish-ni aytmoq“ . ◆ [Yormat] Ellikboshiga yalindi: -Man gʻaribga yoʻl koʻrsating. Kimga arz qilay? Oybek, „Tanlangan asarlar“ . Yoʻl olmoq Biror tomonga yurishni boshlamoq, yoʻlga tush-moq. ◆ Tongotarda hujradan chiqqan Memor karvonsaroy hovlisini kesib oʻtib, darvoza-dan tashqariga yoʻl oldi. Mirmuhsin, „Meʼ-mor“ . Yoʻl solmoq ayn. yoʻl olmoq. ◆ Yarash polvon toʻgʻri kolxoz idorasiga yoʻl soldi. S. Siyoyev, „Otliq ayol“ . Yoʻl qoʻymoq ayn. yoʻl bermoq 2. ◆ ..nimaiki ish qilsa, odamlar xursand boʻli-shini oʻylashi, saxiyligi bironta kishining bu qizga oʻqrayib qarashiga yoʻl qoʻymasdi. Mirmuhsin, „Meʼmor“ . ◆ -Ota, ustoz hagʻrshr, — dedi Hamza. — Hiylaga baʼzan shariat ham yoʻl qoʻyadi. K. Yashin, Hamza. Yoʻlga kirmoq Yurishni boshlamoq (goʻdak haqida). ◆ Adolat yoʻlga kirdi degandan boillab topganini san-diqqa tashladi. S. Zunnunova, „Olov“ . ◆ ..qoniga belangan dadangni koʻtarib kirganlarida, sen yoʻlga kirgan eding. Y. Shamsharov, „Toshqin“ . Yoʻlga solmoq Yaxshi gapirib, aldab-suldab koʻndirmoq, roziligini olmoq. ◆ Boʻtaboyuni [Sodiqni] aldab-suldab yoʻlga solmoqchi boʻldi. S. Ahmad, „Hukm“ . Yoʻlga tushmoq 1) biror yoʻl bilan (biror tomon) yurishni boshlamoq. ◆ [Nuri\ .. qovun polizni sayr qilishni bahona qipdi-da, akasining oʻgʻli Rafiqjon bshshn birga yoʻlga tushdi. Oybek, „Tanlangan asarlar; 2) toʻgʻri yoʻl, meʼyoriy iz (yoʻnalish)ga tushmoq, shunday holat kasb etmoq“ . ◆ Savod-sizlikni tugatish boʻyicha oʻqish bir qadar yoʻlga tushib oldi. K. Yashin, „Hamza“ . Yoʻlga chiqmoq Yoʻlga otlanib yura boshlamoq, yoʻl olmoq. ◆ Vzvod yarim tunda yoʻlga chiqdi, raz-vedkaga. T. Rustamov, Mangu jasorat. ◆ ..av-zoyidan sezdiki, u shum niyat bilan yoʻlga chiq-qan. "Yoshlik". Yoʻlga qoʻymoqTashkil qilmoq, ishga solib yubormoq; rivojlantirmoq; tar-tibga solmoq. ◆ Yoshlar oʻrtasida targʻibot ish-larini yoʻlga qoʻymoq. Yoʻldan ozdirmoq No-toʻgʻri (nomaqbul) yoʻlga boshlamoq, yomon yoʻlga chalgʻitmoq. ◆ Sizning muloyim, odobli singlingizni ham yoʻldan ozdirishim mumkin. Mirmuhsin, „Meʼmor“ . Yoʻldan toydirmoq Notoʻgʻri yoʻlga chalgʻitmoq,-burmoq. ◆ ..musul-monlarni haq yoʻldan toydirmoqchi boʻlgan shul kitoblarni agʻdar-toʻntar qilib, koʻchaga chi-qarib tashlagim keldi. K. Yashin, „Hamza“ . Yoʻldan urmoq Toʻgʻri yoʻldan chalgʻitmoq. ◆ Yoʻq, endi Mengliboyni hech kim yoʻldan urolmaydi. S. Ahmad, „Yulduz“ . ◆ Tagʻin meni yoʻldan uryapti deb oʻylamang. Sizni yaxshi koʻrganim uchun ay-tyapman. Oʻ. Hoshimov, „Qalbingga quloq sol“ . Yoʻldan chiqarmoq ayn. yoʻldan urmoq. Yoʻldan qaytarmoq 1) orqaga qaytishga majbur qil-moq; 2) koʻchma kishini yomon xulq yoki no-joʻya xaggi-harakatdan tiymoq, toʻxtatib qol-moq. ◆ Muhammadrajab.. xotini orqali uni shu yoʻldan qaytarishga urindi. A. Qahhor, „Sarob“ . Yoʻli ochilmoq Baxtli boʻlib, ishi yurishib ketmoq. ◆ Yoʻli ochilgan yigitning yangasi oldi-dan chiqar. Maqol . Yoʻli tushmoq Yurishi, safari biron joy, (tomon)ga toʻgʻri kelmoq. ◆ Qabristonga tushganda yoʻlim, Men shu gʻam-ginholni koʻraman. A. Sher, „Qadimgi kuy“ . Yoʻli uchun ayn. yoʻliga ◆ ..yolgʻizgina qizining koʻz yosh-lariga yuragi dosh berolmadimi yoki yoʻli uchun shunday qildimi — Abdurahmonboy.. qizini yupatishga tushdi. K. Yashin, „Hamza“ . Yoʻling-dan qolma Senda ishim yoʻq, menga keraging yoʻq, ketaver. ◆ “Yordam bergan boʻlsangiz, rak-mat, yoʻlingizdan qolmang”, demaydimi qiz. Oʻ. Hoshimov, „Qalbingga quloq sol“ . Oq yoʻl tilamoq q. oq. ◆ ..ular bshtn changga botib bo-rayotganligidan mamnun boʻlib, ichida unga oq yoʻl tshtb, deraza pardasini tushirdi. K. Yashin, „Hamza“ .
| birlik | koʻplik | |
|---|---|---|
| Bosh kelishik | yoʻl | yoʻllar |
| Qaratqich kelishigi | yoʻlning | yoʻllarning |
| Joʻnalish kelishigi | yoʻlga | yoʻllarga |
| Tushum kelishigi | yoʻlni | yoʻllarni |
| O‘rin-payt kelishigi | yoʻlda | yoʻllarda |
| Chiqish kelishigi | yoʻldan | yoʻllardan |
| Vosita kelishigi | yoʻlla | yoʻllarla |
Antonimlari
[tahrirlash]ЙЎЛ. Oʻzbek tilining izohli lugʻati (2022) maʼlumotlaridan foydalanilgan; q.Adabiyotlar roʻyxati.
Tarjimalari
[tahrirlash]Ot
[tahrirlash]yoʻl (koʻplik yoʻllar)
Ruscha ru
yoʻl
1 дорога, путь; трасса; // дорожный; ◆ temir yoʻl железная дорога; ◆ tosh yoʻl шоссейная дорога; ◆ soʻqmok yoʻl тропа, тропинка; ◆ havo yoʻli 1) лётный путь, воздушная трасса 2) анат. дыхательные пути, ◆ yer osti yoʻllari подземные пути; ◆ Somon yoʻli астр. Млечньй Путь; ◆ samolyot shimolga tomon yoʻl soldi (или oldi) самолёт взял направление (путь, курс) на север; самолёт лег курсом на север; ◆ yoʻl bosmoq идти, шагать;
2 дорога, путь, маршрут; рейс (поездка); // дорожный; ◆ yoʻl kira или ◆ yoʻl haqi плата за проезд; ◆ uzoq yoʻl дальняя дорога, ◆ yoʻl anjomlari дорожные вещи; ◆ yoʻl olmoq отправляться в пугь; ◆ Lenin yoʻlidan bormoq идти по ленинскому пути; ◆ partiyaning bosh yoʻli генеральная линия партии; ◆ yoʻl izlamoq или qidirmoq искать выход; ◆ yoʻl ochildi представилась возможность; ◆ yoʻl solmoq 1 ) прокладывать путь, строить дорогу; 2) отправляться в путь, направляться; ◆ yoʻlga solmoq направлять; ◆ yoʻlga tushmoq (или chiqmoq) отправляться в дорогу; ◆ ishni yoʻlga qoʻymoq налаживать работу (дело); ◆ yoʻl(ga) boshlamoq вести за собой, направлять, указывать путь (дорогу); ◆ yoʻl topmoq находить выход; ◆ yoʻliga yurmoq следовать примеру (кого-л.); ◆ yoʻlda qoldirmoq опередить, оставить позади; ◆ yoʻldan urmoq (или ozdirmoq, chiqarmoq) сбивать с правильного пути; ◆ yoʻl tutmoq держать (брать) курс; вести линию на...; придерживаться (чего-л.); ◆ toʻgʻri yoʻl tutmoq придерживаться правильного пути; вести правильную линию; ◆ zinhor manmanlikning yoʻlini tutma никогда не становись на путь зазнайства; не зазнавайся; ◆ yoʻlni toʻsmoq загораживать (кому-л.) дорогу; препятствовать (кому-л.); ◆ yoʻlim tushdi мне было по пути; ◆ dunyo orttirish yoʻliga tushmoq стать на путь наживы, накопления богатства; ◆ yoʻl qoʻymoq допускать, позволять; ◆ yoʻl qoʻyib bermoq попустительствовать; ◆ yoʻldan toymoq (или ozmoq) пойти по ложному пути; сбиться с пути истинного; ◆ yoʻldan qaytarmoq отговаривать; ◆ oq yoʻl ! счастливый путь!; ◆ oq yoʻl tilamoq желать (кому-л.) удачи, счастливого пути; ◆ yoʻling ochiq! скатертью (тебе) дорога!; ◆ yoʻling ochilsin! желаю тебе удачи! пусть будет тебе удача!; ◆ yoʻl yurdi, yoʻl yursa ham moʻl yurdi фольк. (букв. он шёл, шёл и много прошёл долго ли, коротко ли); ◆ yoʻl boʻlsin? куда едете (идёте)?; куда держите путь?;
3 строка, строчка; ◆ bir necha yoʻl xat yozmoq написать несколько строчек;
4 полоса, полоска;◆ bir yoʻli oq, bir yoʻliqizil mato материя в белую и красную полоску;
5 путь способ, приём; ◆ yangi yoʻl bilan ish olib bormoq работать по новому способу; ◆ bu masalani ikki yoʻl bilan hal qilmoq (или echmoq) mumkin эту задачу можно решать двумя способами (двумя путями);
6 с.-х. борозда, грядка; арычек (на поле);
7 в роли служебного имени; yoʻlida по, для, ради, за; ◆ yuqori hosil olish yoʻlidagi yutuqlar успехи в деле получения высокого урожая;◆ doʻstlikni mustahkamlash yoʻlida intilish стремление к укреплению дружбы; ◆ vatan yoʻlida jonni ayamaslik не жалеть жизни для родины; ◆
- ora yoʻlda qolmoq остановиться на полпути, не довести какого-либо дела до конца.