yuz

Oʻzbekcha (uz)

Morfologik va sintaktik xususiyatlari

yuz

Etimologiyasi

YUZ I ’boshning burun, ogʻiz joylashgan old qis-mi\ ’aft’. Qizgʻin boʻgʻuvchi havo yu z g a uradi (Oybek). Qadimgi turkiy tilda ham shunday maʼnoni ang— latgan bu koʻp maʼnoli ot dastlab yü:z tarzida talaffuz qilingan (ДС, 288), keyinroq ü: unlisining choʻziqlik belgisi (Devon, III, 156; DS, 287), oʻzbek tilida yum — shoqlik belgisi yoʻqolgan: yoʻ:z > yoʻz > yuz.

YUZ II ’oʻnta oʻnlikka teng miqdor’. Ellik soʻmlik pullarimni yu z soʻmliklarga almashtirib oldim. Qadimgi turkiy tilda ham shunday maʼnoni anglatgan bu ot dastlab yü:z tarzida talaffuz qilingan (ЭСТЯ, IV, 260), keyinroq ü: unlisining choʻziqlik belgisi (Devon, I, 109, DS, 288), oʻzbek tilida yumshoqlik belgisi yoʻqolgan: yü:z > yüz > yuz.
Oʻzbek tilining etimologik lugʻati (I-jild) maʼlumotlaridan foydalanilgan; q. Adabiyotlar roʻyxati.

Maʼnoviy xususiyatlari

Maʼnosi I

1. Odam boshining old tomoni, old tomondan koʻrinishi; bet. ◆ Choʻziq yuz. ◆ Qizil yuz. ◆ Kulcha yuz. ◆ Yuzini yuvmoq. ◆ Boshqalar boʻlsa, Niyoz qushbegining soʻzidan keyin.. hojining yuziga tikilgan edilar. Abdulla Qodiriy, „Oʻtgan kunlar“ ◆ Qizgʻin boʻg‘uvchi havo yuzga uradi. Oybek, „Tanlangan asarlar“ ◆ Kanizak.. durrasining uchi bilan yuzini bekitib, teskari oʻgirildi. Abdulla Qahhor, „Qoʻshchinor chiroqlari“
2. Inson betining u yoki bu tomoni; yonoq. ◆ Raʼno supaga oyoq solintirib oʻtirib oldi. Kampir uni koʻrib, avval oʻzini yoʻqotib qoʻydi, keyin boʻynidan quchib, u yuzidan, bu yuzidan oʻpdi. Abdulla Qahhor, „Koʻk konvert“ ◆ Uning yuzlarida, dudoqlarida yigitning yuragini erituvchi bir tabassum yonadi. Oybek, „Tanlangan asarlar“ ◆ ..bu yigitning surati.. oʻng yuzidagi qora xoli Shahzodaga uyqu bermay qoʻydi. Komil Yashin, „Hamza“
3. Biror narsaning ustki tomoni, yuzasi; sirt, sath. ◆ Qir yuzini lolalar qotagan. Koʻk yuzini bulut bosdi. Oyning yuzida ham dogʻ bor. Maqol ◆ Mana, ikki oyning ichida yaydoq dala yuzi yam-yashil gʻoʻza nihollari bilan qoplandi. Gazetadan ◆ Derazalarga urshggan yomgʻir parchalari oyna yuzini yuvib.. pastga oqardi. E. Raimov, „Ajab qishloq“ ◆ ..uning qor yuzida jimirlab oʻynashi koʻzni qamashtirardi. Husayn Shams, „Dushman“
4. Ayrim narsalarning u yoki bu tomoni, tarafi, qirgʻogʻi. ◆ Koʻchaning ikki yuzida katar uylar. yat ◆ -Daryoning bul yuzida qolib, ul yuzidagi yoriga yetolmay qaqshagan badbaxt oshiq shoʻri boshimda, — dedi Gʻulomjon. Mirzakalon Ismoiliy, „Fargʻona tong otguncha“ ◆ Musulmonqul Chirchiq boʻyiga kelib yetganda, qushbegi boshliq Toshkent yigitlari ham suvning berigi yuzida kutib turgan edilar. Abdulla Qodiriy, „Oʻtgan kunlar“
5. Obroʻ, eʼtibor; yuz-xotir. ◆ Er yuzini yer ochar, yer yuzini er ochar. Maqol ◆ [Yusufbek hoji:] Har holda hurmatlarini bajo keltir, Margʻilon degan shahardan sening yuzingni deb keladilar. Abdulla Qodiriy, „Oʻtgan kunlar“
6. Kesish yoki chopish asboblarining tigʻi. ◆ Pichoqning yuzi. ◆ Boltaning yuzi. ◆ Goʻrkov ketmon ursa, yer naq toshday, ketmon yuzini qayiribdi. Oybek, „Tanlangan asarlar“
7. mat. Tekislik yoki sirtning chiziqlar bilan oʻralgan qismi; sath. ◆ Doiraning yuzi. ◆ Uchburchak yuzi.
   Yer yuzi - 1) yerning yuzasi, sirti. ◆ Mamatov bilan Boboyorovlar brigadasida shudgor qilish oʻrniga faqat yer yuzi tirmalangan, xolos. "Mushtum" 2) butun olam; dunyo, jahon. ◆ Toshkent yer yuzining turli joylaridagi birodarlashgan shaharlar bilan mustahkam doʻstlik aloqalarini oʻrnatgan. Gazetadan
   Yer yuzini koʻrmoq - dunyoga kelmoq, paydo boʻlmoq. ◆ -Buning oʻz oti oʻzi bilan. Yetti oyda yer yuzini koʻrdi. Yettivoy boʻladi-da, — debdilar [buvim]. E. Raimov, „Ajab qishloq“
   Yorugʻ yuz bilan - hech qanday kamchilik yoki aybsiz holda. ◆ Barakali yuk bilan dekadaga otlanib, Yashin yorugʻ yuz bilan xushnud qadam tashladi. "Mushtum"
   Yuz amri shirin - bet betga tushib turganda, yuz-xotirga borish, biror ish, xatti-harakatdan oʻzini tiyishni bildiruvchi ibora. ◆ -Toʻgʻri, yuz amri shirin-da! — Tursun aka jahl bilan eshikni yopib chiqib ketdi. "Mushtum"
   Yuz bermoq - yuzaga kelmoq; boʻlmoq. ◆ Bu shu qadar tez yuz berdiki, Hafiz ham, uning yonida turgan odamlar ham yiqilganidagina koʻrib qolishdi. Oʻlmas Umarbekov, „Yoz yomgʻiri“ ◆ Asosiy qurilish ishlari keng quloch ottirilgan boʻlsa, nega bunday hol yuz berishi mumkin?! "Oʻzbekiston qoʻriqlari"
   Yuz koʻrar - etn. nikohning ertasi kuni koʻrmana bilan kelin koʻrish marosimi.
   Yuz koʻrsatmoq - paydo boʻlmoq, koʻrinmoq. ◆ Xayol girdobida choʻmilib yotar, Unda yuz koʻrsatar yashnagan sarob. Rauf Parfi, „Koʻzlar“
   Yuz ochmoq - namoyon boʻlmoq, oʻzini koʻrsatmoq. ◆ Yangi bir kitobni varaqlaganday, Kunlar oʻtadi-yu, yuz ochar bahor. Yo. Mirzo ◆ Mashina koʻp yurmay, doʻnglikdan oʻtdi-yu, tamomila boʻlak manzara yuz berdi. "Oʻzbekiston qoʻriqlari"
   Yuz tutmoq - oʻzi birikib kelgan soʻz anglatgan narsa, harakat, holat sari yoʻnalishni bildiradi. ◆ Inqirozga yuz tutmoq. ◆ Gulxaniy feodalizm tuzumining tushkunlikka yuz tutgan bir davrida Qoʻqon xonligida yashadi va ijod etdi. "OʻTA" ◆ Yuraklarni qattiq oʻynatgan hovliqish damlari oʻtdi, endi nafas oʻnglanishga qarab yuz tutdi. Mirzakalon Ismoiliy, „Fargʻona tong otguncha“
   Yuz oʻgirmoq - 1) ayn. yuzini oʻgirmoq. ◆ -Menimcha, uylanishdek nozik bir ish dunyoda yoʻqdir, — dedi Rahmat va Otabekka yuzoʻgirdi. Abdulla Qodiriy, „Oʻtgan kunlar“ 2) aloqani uzmoq; kechmoq. ◆ Agar yana bir ogʻiz soʻz aytsang, men sendan yuz oʻgiraman! Mirmuhsin, „Me’mor“ ◆ Qarindoshlarimiz ham dadamdan yuz oʻgirishgan. Piyanista deyishadi. E. Raimov, „Ajab qishloq“
   Yuzi yorugʻ - ish-faoliyat, xatti-harakatida kamchiligi yoki aybi yoʻq holatli. ◆ Xirmonimiz barakali boʻlsa, davlatimiz, xalqimiz oldida yuzimiz yorugʻ boʻladi. Gazetadan ◆ Eshitdim. Haytovur, bechora qizning yuzi yorugʻboʻldi. Nazir Safarov, „Tanlangan asarlar“
   Yuzi yoʻq - or-nomusi, uyati yoʻq; betsiz. ◆ Shu tobda Mirbadal koʻzimga koʻrinarmidi-ya. Yuzi yoʻq ekan! N. Safarov, „Tanlangan asarlar“
   Yuzi chidamaslik - oriyati yoʻl qoʻymaslik. ◆ Hadeb ishdan javob soʻrab kelaverishga yuzim chidamay qoldi. "Mushtum" ◆ Sodiqjon boyvachcha "uch tanob yer, katakdek chorbogʻ"ni anchadan beri koʻz ostiga olib yurar, lekin buni Poʻlat otaga aytishga yuzi chidamay kelardi. Komil Yashin, „Hamza“
   Yuzi shuvut - q. shuvut. ◆ Endi yuzi shuvut, nima qilishini bilmay oʻtiribdi. S. Yunusov, „Kutilmagan xazina“
   Yuzi qora - aybdor, gunohkor holatli. ◆ ..oʻz joni va ikki bolasini deb, ikki lochinni tutib bersa, yuzi qora boʻlib, el ichida qanday bosh koʻtarib yuradi keyin. Komil Yashin, „Hamza“
   Yuzi qursin - nafrat, hazar ifodalovchi ibora. ◆ Yomonning yuzi qursin..
   Yuziga aytmoq - shaxsan oʻziga ochiq, roʻyirost aytmoq. ◆ U.. majlislarda kimning aybi boʻlsa, shartta yuziga aytaverardi. Said Ahmad, „Ufq“ ◆ Hozir oʻzlari boʻlganda, yuzlariga aytar edim.. Yaxshisi, xalaqit bermasinlar. Nazir Safarov
   Yuziga yopiq - qulf yoki boshqa narsa bilan mahkamlanmay berkitib (yopib) qoʻyilgan (eshik, deraza kabilar haqida). ◆ Burchakda, yerdan ikki yarim gazlar yuksaklikda kun botishga qaratib qurilgan ikkita koʻrimsiz bir betli eshiklar yuzlariga yopiq holda edi. Abdulla Qodiriy, „Oʻtgan kunlar“
   Yuziga yopmoq (yoki bekitmoq) - qulflamay yoki boshqa narsa bilan mahkam (ochilmaydigan) qilmay berkitmoq (yopmoq). ◆ Yuvosh gʻiyqillatmaslikka harakat qilib, derazani yuziga yopib qoʻydi. E. Raimov, „Ajab qishloq“ ◆ ..tuvoqni yopib, koʻcha eshikni yuziga bekitdi-da, supaga chiqib, omonatgina yonboshladi. R. Fayziy, „Hazrati inson“
   Yuziga oyoq qoʻymoq (yoki tiramoq) - q. oyoq.
   Yuziga solmoq - taʼna, minnat tarzida oʻzicha gapirmoq. ◆ Uni yuz-xotir qilmay, zolimligini dangal yuziga solishdi. Komil Yashin, „Hamza“ ◆ Vaholonki, odamlar esida saqlab yurarkan. Yigʻib yurib, yuzingga solarkan. I. Rahim, „Zangori kema kapitani“
   Yuziga qaramaslik (yoki bormaslik) - oʻzgaga berish, sarflash va shu kabida ayab, hisoblashib oʻtirmaslik. ◆ Baraka top, aylanay, yigit degan shunaqa mard boʻlsa. Besh soʻm, oʻn soʻmning yuziga qaramasa! Odil Yoqubov, „Tilla uzuk“ ◆ Bular bir tiyin, ikki tiyin, besh tiyinning yuziga qaramay, choyga, nonga.. ortiqcha pul toʻlab ketar edilar. Gʻafur Gʻulom, „Shum bola“
   Yuzini yerga qaratmoq - yuzi shuvut holga solmoq, or-nomusdan xijolatli holga tushirmoq. ◆ Vatanning amri shu, burchingni bajar, Oxiri yuzimni yerga qaratma! Gʻayratiy ◆ Hasan akaning yuzini yerga qaratadigan boʻldik. E. Raimov, „Ajab qishloq“
   Yuzini koʻrmoq - oʻzi birikib kelgan soʻz anglatgan narsa, joy va sh.k. da paydo boʻlmoq, koʻrinmoq maʼnosini bildiradi. ◆ Dunyo yuzini koʻrmoq. ◆ Lermontovning rus dramaturgiyasining ajoyib durdonalari hisoblangan sahna asarlari faqat bir necha oʻn yildan keyingina sahna yuzini koʻrdi. Gazetadan
   Yuzini oʻgirmoq - 1) yuzini boshqa tomonga burmoq. ◆ -Sizning oldingizda yechinaymi? -Uyalsangiz, men yuzimni oʻgirib turay. Abdulla Qodiriy, „Oʻtgan kunlar“ 2) ayn. yuz oʻgirmoq. ◆ Avom ulardan yuzini oʻgirgan.. Mirmuhsin, „Meʼmor“ ◆ Faqat kechagina yuzini oʻgirib olgan bu sitamkor baxt Madumar oilasiga toʻlib-toshib, quchoq ochib keldi. Mirzakalon Ismoiliy, „Fargʻona tong otguncha“
   Qaysi yuz bilan - uyalmay-netmay, qanday qilib. ◆ Endi qaysi yuz bilan xalqqa qaraymiz? Odil Yoqubov, „Er boshiga ish tushsa“ ◆ Undoq boʻlsa, bu yerga qaysi yuz bilan keladi? Abdulla Qahhor, „Qoʻshchinor chiroqlari“

Morfologik va sintaktik xususiyatlari

yuz

Maʼnoviy xususiyatlari

Maʼnosi II

1. snq. son 100 raqami va shu raqam bilan ifodalangan son, miqdor. ◆ Yuz qadam. ◆ Yuz soʻm. ◆ Yuz dona qilam. ◆ Bundan yuz yil ilgari. ◆ Yuz darajali termometr. ◆ Yuzdan bir qism. ◆ Yuzgacha sanamoq. ◆ Mingni yuzga boʻlmoq. ◆ Jiyan, aqling boʻlsa, kishining bir tiyiniga xiyonat qilma. Tiyin ham pul, yuz., soʻm ham pul. Oybek, „Tanlangan asarlar“
2. s. t. Koʻp, koʻp marta. ◆ Mard bir oʻylar, nomard yuz oʻylar. Maqol ◆ Adolat yuz iztirobda toʻlgʻangan qalbini yengdi-yu, boshini koʻtardi. S. Zunnunova, „Gulxan“ ◆ Yoʻlchi oʻz onasidan yuz martalab eshitgan gaplarni Mirzakarimboy hikoya qila boshladi. Oybek, „Tanlangan asarlar“

Sinonimlari

chehra,oraz,aft,bashara,turq,bet,jamol,diydor,ruxsor

Antonimlari

ЮЗ. Oʻzbek tilining izohli lugʻati maʼlumotlaridan foydalanilgan; q.Adabiyotlar roʻyxati.

Tarjimalari

• Afrikaanscha: gesig, gesigte
• Yaponcha: 顔 (kao)
• Turkcha: yüz
• Uygʻurcha: چىراي
• Yoqutcha: сирэй

Ruscha _ru

yuz I
1 лицо; физиономия; ◆ qizil yuz румяное лицо; ◆ choʻziq yuz продолговатое лицо; ◆ yuz harakati мимика; ◆ yuz tuban лицом вниз, ничком; ◆ yuz tuban yiqilmoq падать лицом вниз; ◆ yuzi yorugʻ перен. он оправдал доверие; он ликует, на нём нет греха; ◆ borning yuzi yorugʻ, yoʻqning yuzi choriq посл. имущий ликует, а неимущий вздыхает; ◆ uning yuzi issiq, soʻzi yoqimli у него симпатичное лицо, слова его приятны (о милом, добродушном человеке); ◆ yuzi oyday у неё лицо как луна (о красавице); ◆ yuzi shamgin (или shuvut) ему совестно, он стыдится; ◆ yuzi qora презренный, проклятый, отверженный; низкий; ◆ yuz bermoq случаться, произойти, иметь место; ◆ kecha qiziq bir hodisa yuz berdi вчера произошёл забавный случай; ◆ nima hodisa yuz berdi? что случилось, что произошло?;◆ yuz koʻrmoq употребляется только в отриц. оборотах со значением: 1) не видеть чего-л., не иметь дела с чем-л.; ◆ bir haftadan beri kitob yuzini koʻrganim yoʻq я уже целую неделю не вижу книг (т. е. не читаю книг); ◆ Bu yil poyezd yuzini koʻrganim yoʻq. (А. Ќаћћор, «Сароб») В этом году я ни разу не видел поезда (т. е. не ездил поездом); 2) не иметь чего-л.; ◆ Farzand yuzini koʻrgan emasman . (Ойбек, Ќутлуѓ ќон») У меня не было детей...; ◆ yuz koʻrar этн. визит родственников мужа к молодой на другой день после свадьбы; ◆ yuz koʻrmas boʻlmoq окончательно порвать (с кем-л.); навсегда разойтись друг с другом; ◆ u men bilan yuz koʻrmas boʻlib ketgan мы с ним окончательно разошлись; ◆ yuz tirnamoq (или yulmoq) царапать (себе) лицо (от стыда, злобы, скорби и т. п.); ◆ yuz tutmoq направляться, идти, ехать (куда-л.); ◆ tanazzulga yuz tutmoq идти к упадку; ◆ yuz chidamaydi совестно, стыдно, неудобно; ◆ buni unga aytishga yuzim chidamadi мне совестно было сказать ему об этом; ◆ yuz oʻgirmoq 1) отворачиваться с недовольным видом; 2) порвать, прекратить отношения (с чем-л.); 3) повернуться лицом (к. кому-чему-л.); ◆ yuzga aytmoq сказать в лицо; ◆ biror narsaning yuziga kelmoq считаться с чем-либо; ◆ u uncha-munchaning yuziga kelmaydi он не считается с мелочами; ◆ eshikni yuziga yopmoq закрывать, прикрывать дверь; ◆ yuzga solmoq упрекать в лицо; ◆ yuz yuzga tushganda когда встретишься лицом к лицу (с кем-л.); ◆ yuzidan oʻtmoq сделать (что-л.) без чьего-либо ведома; ◆ uning yuzidan oʻtolmadim я не смел (что-л. сделать) без его ведома; ◆ yuzingda koʻzing bor demay без стыда, дерзко, нахально; ◆ yuzini teskari qilsin 1) не дай бог случиться (чему-л.); 2) не дай бог увидеть его;
2 щека; ◆ oʻng yuz правая щека; ◆ ikki yuzi qip-qizil у неё обе щеки красные; она краснощёкая; ◆ u yuzini bu yuziga aylantirmoq (букв. превращать одну щёку в другую) давать сильную пощёчину, крепко ударить по щекё (кого-л.);
3 лицо, поверхность; площадь; слой; ◆ yer yuzi 1) поверхность земли; ◆ yer yuzidan gʻoyib boʻlmoq исчезнуть с лица земли; 2) мир, свет; ◆ suv yuzida на поверхности воды; ◆ oyning yuzida ham dogʻ bor посл. и на поверхности луны есть пятна; соотв. и на солнце бывают пятна; ◆ hovli yuzi площадь двора; ◆ koʻcha yuzi проезжая часть улицы; улица; ◆ bizning uyimiz katta koʻcha yuzida наш дом (расположен, находится) на большой улице; qatiqning yuzi верхний слой на поверхности кислого молока;
4 сторона; ◆ koʻchaning u yuzida по ту сторону улицы; ◆ daryoning narigi yuzida на той стороне реки;
5 головки (сапог, ичигов и т. п.); ◆ etikning yuzi головки сапог;
6 лезвие, остриё; ◆ boltaning yuzi лезвие топора; ◆ pichoqning yuzi остриё ножа; ◆ ketmonning yuzi qayildi погнулось остриё кетменя;
7 мат. площадь; ◆ doira yuzi площадь круга; ◆ uchburchak yuzi площадь треугольника; ◆ 

• yuz amri shirin см. amr.
  

yuz II
1 сто; ◆ yuz kishi сто человек; ◆ yuz soʻm сто рублей; ◆ yuz dona qalam сто штук карандашей; ◆ bundan bir necha yuz yil ilgari сотни лет тому назад; ◆ yuz darajali termometr стоградусный термометр; ◆ yuzga kirgan chol столетний старик; ◆ yuz protsentli стопроцентный; ◆ yuz soʻmlik qogʻoz (или pul) сторублёвая бумажка; ◆ yuz soʻmlik kitob 1) сторублёвая книга; 2) книга на сто рублей; ◆ yuzdan bir ulush (или qism) сотая доля (часть); ◆ yuz birinchi сто первый; ◆ yuz soʻm qilmoq разг. давать (за что-л.) сто рублей; ◆ qoʻl soatni yuz soʻm qilsam, - bermadi я предлагал, сто рублей за ручные часы, а он не отдал;
2 перен. много, много раз; ◆ buni yuz marta eshitdim много раз я уже слышал это; ◆ mard bir oʻylar, nomard yuz uylar посл. смельчак раз обдумает, а трус будет много думать (будет проявлять нерешительность).