yuz

Oʻzbekcha (uz)

Morfologik va sintaktik xususiyatlari

yuz

Etimologiyasi

YUZ I ’boshning burun, ogʻiz joylashgan old qis-mi\ ’aft’. Qizgʻin boʻgʻuvchi havo yu z g a uradi (Oy-bek). Qadimgi turkiy tilda ham shunday maʼnoni ang— latgan bu koʻp maʼnoli ot dastlab yü:z tarzida talaffuz qilingan (ДС, 288), keyinroq ü: unlisining choʻziqlik belgisi (Devon, III, 156; DS, 287), oʻzbek tilida yum — shoqlik belgisi yoʻqolgan: yoʻ:z > yoʻz > yuz.

YUZ II ’oʻnta oʻnlikka teng miqdor’. Ellik soʻmlik pullarimni yu z soʻmliklarga almashtirib oldim. Qadimgi turkiy tilda ham shunday maʼnoni anglatgan bu ot dastlab yü:z tarzida talaffuz qilingan (ЭСТЯ, IV, 260), keyinroq ü: unlisining choʻziqlik belgisi (Devon, I, 109, DS, 288), oʻzbek tilida yumshoqlik belgisi yoʻqolgan: yü:z > yüz > yuz.
Oʻzbek tilining etimologik lugʻati (I-jild) maʼlumotlaridan foydalanilgan; q. Adabiyotlar roʻyxati.

Maʼnoviy xususiyatlari

Maʼnosi

I 1 Odam boshining old tomoni, oldtomondan koʻrinishi; bet. ◆ Choʻziq yuz. Qi-zil yuz. Kulcha yuz. Yuzini yuvmoq. n ◆ Boshqa-lar boʻlsa, Niyoz qushbegining soʻzidan keyin.. hojining yuziga tikilgan edshshr. A. Qodi-riy, Oʻtgan kunlar. ◆ Qizgʻin boʻguvchi havo yuzga uradi. Oybek, Tanlangan asarlar. ◆ Kanizak.. durrasining uchi bilan yuzini bekitib, tes-kari oʻgirildi. A. Qahhor, Qoʻshchinor chirok-lari.

2 Inson betining u yoki bu tomoni; yonoq. ◆ Raʼno supaga oyoq solintirib oʻtirib oldi. Kampir uni koʻrib, avval oʻzini yoʻqotib qoʻydi, keyin boʻynidan quchib, u yuzidan, bu yuzidan oʻpdi. A. Qahhor, Koʻk konvert. ◆ Uning yuzlarida, dudoqlarida yigitning yuragini erituvchi bir tabassum yonadi. Oybek, Tanlangan asarlar. ◆ ..bu yigitning surati.. oʻng yuzidagi qora xoli Shahzodaga uyqu bermay qoʻydi. K. Yashin, Hamza.

3 Biror narsaning ustki tomoni, yuza-si; sirt, sath. ◆ Qir yuzini lolalar qotagan. Koʻk yuzini bulut bosdi. Oyning yuzida ham dogʻ bor. Maqol. m ◆ Mana, ikki oyning ichida yaydoq dala yuzi yam-ya shil gʻoʻza nihollari bilan qoplandi. Gazetadan. ◆ Derazalarga urshggan yomgʻir parchalari oyna yuzini yuvib.. pastga oqardi. E. Raimov, Ajab qishloq. ◆ ..uning qor yuzida jimirlab oʻynashi koʻzni qamashti-rardi. H. Shame, Dushman.

4 Ayrim narsalarning u yoki bu tomoni, tarafi, qirgʻogʻi. ◆ Koʻchaning ikki yuzida katar uylar. yat ◆ -Daryoning bul yuzida qolib, ul yuzidagi yoriga yetolmay qaqshagan badbaxt oshiq shoʻri boshimda, — dedi Gʻulomjon. M. Ismoiliy, Fargʻona t. o. ◆ Musulmonqul Chir-chiq boʻyiga kelib yetganda, qushbegi boshliq Toshkent yigitlari ham suvning berigi yuzida kutib turgan edshtr. A. Qodiriy, Oʻtgan kunlar.

5 Obroʻ, eʼtibor; yuz-xotir. ◆ Er yuzini yer ochar, yer yuzini er ochar. Maqol. ■■ ◆ [Yusufbek hoji:] Har holda hurmatlarini bajo kel-tir, Margʻilon degan shahardan sening yuzing-ni deb keladilar. A. Qodiriy, Oʻtgan kunlar.

6 Kesish yoki chopish asboblariningtigʻi. ◆ Pichoqning yuzi. Boltaning yuzi. m ◆ Goʻrkov ketmon ursa, yer naq toshday, ketmon yuzini qayiribdi. Oybek, Tanlangan asarlar.

7 mat. Tekislik yoki sirtning chiziktar bilan oʻralgan qismi; sath. ◆ Doiraning yuzi. Uchburchak yuzi.

Yer yuzi 1) yerning yuzasi, sirti. ◆ Mama-tov bilan Boboyorovlar brigadasida shudgor qilish oʻrniga faqat yer yuzi tirmalangan, xolos. "Mushtum"; 2) butun olam; dunyo, ja-hon. ◆ Toshkent yer yuzining turli joylaridagi birodarlashgan shaharlar bilan mustahkam doʻstlik aloqalarini oʻrnatgan. Gazetadan. Yer yuzini koʻrmoq Dunyoga kelmoq, paydo boʻl-moq. ◆ -Bunineoʻz oti oʻzi bilan. Yetti oyda yer yuzini koʻrdi. Yettivoy boʻladi-da, — debdshar /buvim]. E. Raimov, Ajab qishloq. Yorugʻ yuz bilan Hech qanday kamchilik yoki aybsiz holda. ◆ Barakali yuk bilan dekadaga otlanib, Yashin yorugʻ yuz bilan xushnud qadam tashladi. "Mushtum" . Yuz amri shirin Bet betga tushib turganda, yuz-xotirga borish, biror ish, xatti-harakatdan oʻzini tiyishni bildi-ruvchi ibora. ◆ -Toʻgʻri, yuz amri shirin-da! — Tursun aka jahl bilan eshikni yopib chiqib ketdi. "Mushtum". Yuz bermoq Yuzaga kelmoq; boʻlmoq. ◆ Bu shu qadar tez yuz berdiki, Hafiz ham, uning yonida turgan odamlar ham yi-qilganidagina koʻrib qolishdi. Oʻ. Umarbekov, Yoz yomgʻiri. ◆ Asosiy qurilish ishlari keng qu-loch ottirilgan boʻlsa, nega bunday hol yuz berishi mumkin?! "Oʻzbekiston qoʻriqlari". Yuz koʻrar etn. Nikohning ertasi kuni koʻr-mana bilan kelin koʻrish marosimi. Yuz koʻrsatmoq Paydo boʻlmoq, koʻrinmoq. ◆ Xayol girdobida choʻmilib yotar, Unda yuz koʻrsatar yashnagan sarob. R. Parfi, Koʻzlar. Yuz ochmoq Namoyon boʻlmoq, oʻzini koʻrsatmoq. ◆ Yangi bir kitobni varaqlaganday, Kunlar oʻtadi-yu, yuz ochar bahor. Yo. Mirzo. ◆ Mashina koʻp yurmay, doʻnglikdan oʻtdi-yu, tamomila boʻlak manzara yuz berdi. "Oʻzbekiston qoʻriqlari". Yuz tutmoq Oʻzi birikib kelgan soʻz anglatgan narsa, harakat, holat sari yoʻnalishni bil-diradi. ◆ Inqirozga yuz tutmoq. n ◆ Gulxa-niy feodalizm tuzumining tushkunlikka yuz tutgan bir davrida Qoʻqon xonligida yashadi va ijod etdi. "OʻTA". ◆ Yuraklarni qattiq oʻynatgan hovliqish damlari oʻtdi, endi na-fas oʻnglanishga qarab yuz tutdi. M. Ismoi-liy, Fargʻona t. o. Yuz oʻgirmoq 1) ayn. yuzini oʻgirmoq. ◆ -Menimcha, uylanishdek nozik bir ish dunyoda yoʻqdir, — dedi Rahmat va Ota-bekka yuzoʻgirdi. A. Qodiriy, Oʻtgan kunlar;

2) aloqani uzmoq; kechmoq. ◆ Agar yana bir ogʻiz soʻz aytsang, men sendan yuz oʻgiraman! Mir-muhsin, Meʼmor. ◆ Qarindoshlarimiz ham da-damdan yuz oʻgirishgan. Piyanista deyishadi. E. Raimov, „Ajab qishloq“ . Yuzi yorugʻ Ish-faoliyat, xatti-harakatida kamchiligi yoki aybi yoʻq holatli. ◆ Xirmonimiz barakali boʻl-sa, davlatimiz, xalqimiz oldida yuzimiz yorugʻ boʻladi. Gazetadan. ◆ Eshitdim. Hayto-vur, bechora qizning yuzi yorugʻboʻldi. N. Safarov, Tanlangan asarlar. Yuzi yoʻq Or-nomusi, uyati yoʻq; betsiz. ◆ Shu tobda Mir-badal koʻzimga koʻrinarmidi-ya. Yuzi yoʻq ekan! N. Safarov, „Tanlangan asarlar“ . Yuzi chi-damaslik Oriyati yoʻl qoʻymaslik. ◆ Hadeb ishdan javob soʻrab kelaverishga yuzim chi-damay qoldi. "Mushtum". ◆ Sodiqjon boyvachcha "uch tanob yer, katakdek chorbogʻ"ni anchadan beri koʻz ostiga olib yurar, lekin buni Poʻ-lat otaga aytishga yuzi chidamay kelardi. K. Yashin, „Hamza“ . Yuzi shuvut q. shuvut. ◆ Endi yuzi shuvut, nima qilishini bilmay oʻtirib-di. S. Yunusov, Kutilmagan xazina. Yuzi nora Aybdor, gunohkor holatli. ◆ ..oʻz joni va ikki bolasini deb, ikki lochinni tutib bersa, yuzi qora boʻlib, el ichida qanday bosh koʻtarib yuradi keyin. K. Yashin, Hamza. Yuzi qursin Nafrat, hazar ifodalovchi ibora. ◆ Yomonning yuzi qursin.. Yuziga aytmoq Shax-san oʻziga ochiq, roʻyirost aytmoq. ◆ U., maj-lislarda kimning aybi boʻlsa, shartta yuziga aytaverardi. S. Ahmad, Ufq. ◆ Hoziroʻzlari boʻlganda, yuzlariga aytar edim.. Yaxshisi, xalaqit bermasinlar. N. Safarov. Yuziga yopiq Qulf yoki boshqa narsa bilan mah-kamlanmay berkitib (yopib) qoʻyilgan (eshik, deraza kabilar haqida). ◆ Burchakda, yerdan ikki yarim gazlar yuksaklikda kun botishga qaratib qurilgan ikkita koʻ-rimsiz bir betli eshiklar yuzlariga yopiq holda edi. A. Krdiriy, Oʻtgan kunlar. Yuziga yopmoq (yoki bekitmoq) Qulflamay yoki bosh-qa narsa bilan mahkam (ochilmaydigan) qilmay berkitmoq (yopmoq). ◆ Yuvosh gʻiyqil-latmaslikka harakat qilib, derazani yuziga yopib qoʻydi. E. Raimov, Ajab qishloq. ◆ ..tuvoqni yopib, koʻcha eshikni yuziga bekitdi-da, supaga chiqib, omonatgina yonboshladi. R. Fayziy, Hazrati inson. Yuziga oyoq qoʻymoq (yoki tiramoq) q. oyoq. Yuziga solmoq Taʼna, minnat tarzida oʻzicha gapirmoq. ◆ Uni yuz-xotir qilmay, zolimligini dangal yuziga solishdi. K. Yashin, Hamza. ◆ Vaholonki, odamlar esida saqlab yurarkan. Yigʻib yurib, yuzingga solarkan. I. Rahim, Zangori kema kapitani. Yuziga qaramaslik (yoki bormas-lik) Oʻzgaga berish, sarflash va sh.k. da ayab, hisoblashib oʻtirmaslik. Baraka top, ay-lanay, yigit degan shunaqa mard boʻlsa.

Besh soʻm, oʻn soʻmning yuziga qaramasa! O. Yoqubov, Tilla uzuk. ◆ Bular bir tiyin, ikki tiyin, besh tiyinning yuziga qaramay, choy-ga, nonga.. ortiqcha pul toʻlab ketar edilar. Gʻ. Gʻulom, „Shum bola“ . Yuzini yerga qaratmoq Yuzi shuvut holga solmoq, or-nomusdan xijolatli holga tushirmoq. ◆ Vatanning am-ri shu, burchingni bajar, Oxiri yuzimni yerga qaratma! Gʻayratiy. ◆ Hasan akaning yuzini yerga qaratadigan boʻldik. E. Raimov, Ajab qishloq. Yuzini koʻrmoq Oʻzi birikib kelgan soʻz anglatgan narsa, joy va sh.k. da paydo boʻlmoq, koʻrinmoq maʼnosini bildiradi. ◆ Dunyo yuzini koʻrmoq. n ◆ Lermontovning rus dramaturgiyasining ajoyib durdonsitri hi-soblangan sahna asarlari faqat bir necha oʻn yildan keyingina sahna yuzini koʻrdi. Gazetadan . Yuzini oʻgirmoq 1) yuzini boshqa tomonga burmoq. ◆ -Sizning oldingizda yechi-naymi? -Uyalsangiz, men yuzimni oʻgirib tu-ray. A. Qodiriy, Oʻtgan kunlar; 2) ayn. yuz oʻgirmoq. ◆ Avom ulardan yuzini oʻgirgan.. Mir-muhsin, Meʼmor. ◆ Faqat kechagina yuzini oʻgirib olgan bu sitamkor baxt Madumar oilasiga toʻlib-toshib, quchoq ochib keldi. M. Ismoiliy, Fargʻona t. o. Qaysi yuz bilan Uyalmay-netmay, qanday qilib. ◆ Endi qaysi yuz bilan xalqqa qaraymiz? O. Yoqubov, Er boshiga ish tushsa. ◆ Undoq boʻlsa, bu yerga qay-si yuz bshshn keladi? A. Qahhor, Qoʻshchinor chiroqlari.

Morfologik va sintaktik xususiyatlari

yuz

Maʼnoviy xususiyatlari

Maʼnosi

II snq. son 1 100 raqami va shu rakam bilan ifodalangan son, mikdor. ◆ Yuz qadam. Yuz soʻm. Yuz dona qilam. Bundan yuz yil ilgari. Yuz darajali termometr. Yuz-dan bir qism. Yuzgacha sanamoq. Mingni yuzga boʻlmoq. n ◆ Jiyan, aqling boʻlsa, kishining bir tiyiniga xiyonat qilma. Tiyin ham pul, yuz., soʻmham pul. Oybek, Tanlangan asarlar.

2 s. t. Koʻp, koʻp marta. ◆ Mard bir oʻylar, nomard yuz oʻylar. Maqol. ■■ ◆ Adolat yuz iztirobda toʻlgʻangan qalbini yengdi-yu, bo-shini koʻtardi. S. Zunnunova, Gulxan. ◆ Yoʻlchi oʻz onasidan yuz martalab eshitgan gaplar-ni Mirzakarimboy hikoya qila boshladi. Oybek, Tanlangan asarlar.

Sinonimlari

chehra,oraz,aft,bashara,turq,bet,jamol,diydor,ruxsor

Antonimlari

ЮЗ. Oʻzbek tilining izohli lugʻati maʼlumotlaridan foydalanilgan; q.Adabiyotlar roʻyxati.

Tarjimalari

• Afrikaanscha: gesig, gesigte
• Yaponcha: 顔 (kao)
• Turkcha: yüz

Ruscha _ru

yuz I
1 лицо; физиономия; ◆ qizil yuz румяное лицо; ◆ choʻziq yuz продолговатое лицо; ◆ yuz harakati мимика; ◆ yuz tuban лицом вниз, ничком; ◆ yuz tuban yiqilmoq падать лицом вниз; ◆ yuzi yorugʻ перен. он оправдал доверие; он ликует, на нём нет греха; ◆ borning yuzi yorugʻ, yoʻqning yuzi choriq посл. имущий ликует, а неимущий вздыхает; ◆ uning yuzi issiq, soʻzi yoqimli у него симпатичное лицо, слова его приятны (о милом, добродушном человеке); ◆ yuzi oyday у неё лицо как луна (о красавице); ◆ yuzi shamgin (или shuvut) ему совестно, он стыдится; ◆ yuzi qora презренный, проклятый, отверженный; низкий; ◆ yuz bermoq случаться, произойти, иметь место; ◆ kecha qiziq bir hodisa yuz berdi вчера произошёл забавный случай; ◆ nima hodisa yuz berdi? что случилось, что произошло?;◆ yuz koʻrmoq употребляется только в отриц. оборотах со значением: 1) не видеть чего-л., не иметь дела с чем-л.; ◆ bir haftadan beri kitob yuzini koʻrganim yoʻq я уже целую неделю не вижу книг (т. е. не читаю книг); ◆ Bu yil poyezd yuzini koʻrganim yoʻq. (А. Ќаћћор, «Сароб») В этом году я ни разу не видел поезда (т. е. не ездил поездом); 2) не иметь чего-л.; ◆ Farzand yuzini koʻrgan emasman . (Ойбек, Ќутлуѓ ќон») У меня не было детей...; ◆ yuz koʻrar этн. визит родственников мужа к молодой на другой день после свадьбы; ◆ yuz koʻrmas boʻlmoq окончательно порвать (с кем-л.); навсегда разойтись друг с другом; ◆ u men bilan yuz koʻrmas boʻlib ketgan мы с ним окончательно разошлись; ◆ yuz tirnamoq (или yulmoq) царапать (себе) лицо (от стыда, злобы, скорби и т. п.); ◆ yuz tutmoq направляться, идти, ехать (куда-л.); ◆ tanazzulga yuz tutmoq идти к упадку; ◆ yuz chidamaydi совестно, стыдно, неудобно; ◆ buni unga aytishga yuzim chidamadi мне совестно было сказать ему об этом; ◆ yuz oʻgirmoq 1) отворачиваться с недовольным видом; 2) порвать, прекратить отношения (с чем-л.); 3) повернуться лицом (к. кому-чему-л.); ◆ yuzga aytmoq сказать в лицо; ◆ biror narsaning yuziga kelmoq считаться с чем-либо; ◆ u uncha-munchaning yuziga kelmaydi он не считается с мелочами; ◆ eshikni yuziga yopmoq закрывать, прикрывать дверь; ◆ yuzga solmoq упрекать в лицо; ◆ yuz yuzga tushganda когда встретишься лицом к лицу (с кем-л.); ◆ yuzidan oʻtmoq сделать (что-л.) без чьего-либо ведома; ◆ uning yuzidan oʻtolmadim я не смел (что-л. сделать) без его ведома; ◆ yuzingda koʻzing bor demay без стыда, дерзко, нахально; ◆ yuzini teskari qilsin 1) не дай бог случиться (чему-л.); 2) не дай бог увидеть его;
2 щека; ◆ oʻng yuz правая щека; ◆ ikki yuzi qip-qizil у неё обе щеки красные; она краснощёкая; ◆ u yuzini bu yuziga aylantirmoq (букв. превращать одну щёку в другую) давать сильную пощёчину, крепко ударить по щекё (кого-л.);
3 лицо, поверхность; площадь; слой; ◆ yer yuzi 1) поверхность земли; ◆ yer yuzidan gʻoyib boʻlmoq исчезнуть с лица земли; 2) мир, свет; ◆ suv yuzida на поверхности воды; ◆ oyning yuzida ham dogʻ bor посл. и на поверхности луны есть пятна; соотв. и на солнце бывают пятна; ◆ hovli yuzi площадь двора; ◆ koʻcha yuzi проезжая часть улицы; улица; ◆ bizning uyimiz katta koʻcha yuzida наш дом (расположен, находится) на большой улице; qatiqning yuzi верхний слой на поверхности кислого молока;
4 сторона; ◆ koʻchaning u yuzida по ту сторону улицы; ◆ daryoning narigi yuzida на той стороне реки;
5 головки (сапог, ичигов и т. п.); ◆ etikning yuzi головки сапог;
6 лезвие, остриё; ◆ boltaning yuzi лезвие топора; ◆ pichoqning yuzi остриё ножа; ◆ ketmonning yuzi qayildi погнулось остриё кетменя;
7 мат. площадь; ◆ doira yuzi площадь круга; ◆ uchburchak yuzi площадь треугольника; ◆ 

• yuz amri shirin см. amr.
  

yuz II
1 сто; ◆ yuz kishi сто человек; ◆ yuz soʻm сто рублей; ◆ yuz dona qalam сто штук карандашей; ◆ bundan bir necha yuz yil ilgari сотни лет тому назад; ◆ yuz darajali termometr стоградусный термометр; ◆ yuzga kirgan chol столетний старик; ◆ yuz protsentli стопроцентный; ◆ yuz soʻmlik qogʻoz (или pul) сторублёвая бумажка; ◆ yuz soʻmlik kitob 1) сторублёвая книга; 2) книга на сто рублей; ◆ yuzdan bir ulush (или qism) сотая доля (часть); ◆ yuz birinchi сто первый; ◆ yuz soʻm qilmoq разг. давать (за что-л.) сто рублей; ◆ qoʻl soatni yuz soʻm qilsam, - bermadi я предлагал, сто рублей за ручные часы, а он не отдал;
2 перен. много, много раз; ◆ buni yuz marta eshitdim много раз я уже слышал это; ◆ mard bir oʻylar, nomard yuz uylar посл. смельчак раз обдумает, а трус будет много думать (будет проявлять нерешительность).