qalamoq
Oʻzbekcha (uz)
[tahrirlash]
Oʻzbekcha (uz)Morfologik va sintaktik xususiyatlari
[tahrirlash]qa-la-moq
Aytilishi
[tahrirlash]Etimologiyasi
[tahrirlash]QALA— 'ustma-ust zichlab joyla—', 'taxla—'.
◆ Gazlamalarni aravalarga togʻ-togʻ qalab, olib ketadilar. Oybek Qadimgi turkiy tilda ham shunday maʼnoni anglatgan bu soʻz asli qadimgi turkiy tildagi 'taxla—', 'tartibi bilan ustma-ust qoʻy—' maʼnosini anglatgan qa— feʼlidan (ДС, 399) 'takror' maʼnosini ifodalovchi —la qoʻshimchasi bilan hosil qilingan (Devon, III, 266); keyinchalik oʻzbek tilida a unlilari ä unlilariga almashgan: qa- + la = qala- > qälä-.
Oʻzbek tilining etimologik lugʻati (I-jild) maʼlumotlaridan foydalanilgan; q. Adabiyotlar roʻyxati.
“Qalamoq” soʻzi etimologik tomondan yoqutchadagi хаалааһын soʻzi ila oʻzakdoshdir (ya’ni bu ikkala so’z Bobo Turkchadagi bir oʻzak soʻzga borib taqaladi). Ushbu soʻzning bu ma’noda birgina Oʻzbek tilidagina saqlanib qolinganligi taxmin qilinib “An Etymological Dictionary of pre-thirteenth-century Turkish“ lugʻatining 617-betida aytilgan. “Qalamoq” soʻzining boshqa turkiy tillardagi tutgan oʻrni toʻgʻrisida “The Oxford Handbook of Grammaticalization” (2011-yilgi, 758-bet) kitobida qoʻshimcha ma’lumot berilgan.
Maʼnoviy xususiyatlari
[tahrirlash]Maʼnosi
[tahrirlash]- Ustma-ust, yonma-yon yoki tartibsiz ravishda tiqishtirib, toʻldirib taxlamoq, termoq, yigʻmoq: ◆ Kastryul va boshqa idishlar qalangan aravachani ham koʻpincha Polinaning oʻzi gʻildiratib kiradi. Shukur Xolmirzayev, „Bahor hikoyalari“ ◆ Gazlamalarni aravalarga togʻ-togʻ qalab, olib ketadilar. Oybek, „Tanlangan asarlar“ ◆ Xonaga kitoblarni qalamoq. „Hozirgi o‘zbek tili faol so‘zlarining izohli lug‘ati“ ◆ Deraza tokchasiga kitoblarni qalab tashlagan. ◆ Yilda ikki-uch bora borganimda 5-6 ming kitob poldan shiftgacha qalangan boloxonasida, temir pechkaning yonida, achchiq qora choyni ichib, sigareti og‘zida – ana shu qiyofada ko‘rardim uni... Jo‘liboy Eltazarov, „Men suv ichgan daryolar...“ ◆ …Qobirg‘asi qalashgan, Odam yutganni ko‘rdim. O‘zbek xalq og‘zaki ijodi xrestomatiyasi ◆ Koʻzingda qurigan armonlar… Toʻkmay — Ularni qalbingga birday qalading. Rauf Subhon, „Qirq kun“ ◆ Ra’noning eri poydevor ko‘tardi. Tejamli bo‘lsin deya, poydevorga tosh qaladilar. Isajon Sulton, „Onaizorim“ ◆ Ko‘lob daryoning chetroq sayoz joyida, qumloq yerda bo‘lib, bobosi tosh qalab to‘sib bergan edi. Chingiz Aytmatov, „Tanlangan asarlar (2009)“ ◆ Farhodning qoyalarni o‘pirgan afsonaviy teshasi kabi, fikr toshlarini yaxlit kesib, misralarga joylab-qalab ketdi. Oybek, „Navoiy“ ◆ Odam aldov yoʻliga bir kirgandan keyin, yolgʻonlarni biri ustiga birini qalab tashlayveradi. Onore de Balzak, „Gorio Ota“ ◆ Uzunligi 3 stadiy keladigan uzun xodalarni qalab, uncha baland bo‘lmagan qoʻrgʻon yasaydi. Fayzulla Boynazarov, „Qadimgi dunyo tarixi (2006)“ ◆ Me’morlikda an’anaviy ganch, yog‘och o‘ymakorligi bilan bir qatorda g‘isht qalab naqsh hosil qilish san’ati rivoj topdi. ◆ Pichanni bir joyga qalab, tepa qildi-da, ustiga romni qo‘ydi. Gulnoza Odilova, „“Sharq yulduzi” jurnali, 2014 yil, 2-son, “Usta”“ ◆ - Har kuni o‘liklarni bir–birlarining ustiga tarashaday qalab qo‘yishardi, - deb eslaydi Shukrullo og‘a… Evril Turon (Mamadali Mahmudov), „Toshkentdan maktublar: "Haqni aytmaslik – xiyonat!" (BBC)“ ◆ Panjaralar yogʻoch taxtachalarini, gʻishtni qalab, ganch va metalni quyib va oʻyib, toshni qalab va oʻyib oʻsimliksimon, handasiy shakl hosil qilib tayyorlanadi… Shakli oldin ganch, yoki gʻishtdan qalab tayyorlanib, ustiga koshin qoplangan panjaralar ham bor. Dilnoza Ganiyeva, „Registonda panjaralar“ ◆ Panjara uchun oldin rom tayyorlanib, chizma boʻyicha hozirlangan taxtachalar uning ichiga qalab-yigʻib chiqiladi. ◆ Ismoil Somoniy maqbarasida pishiq gʻishtni qalab panjara hosil qilingan. ◆ Holsizlikdan yoki biror boshqa sabab bilan oʻlganlar toʻgʻridan-toʻgʻri devorga "qalab" ketaverilgan. Ra’noxon Habibullayevna Satimova, „Buyuk Xitoy devori“ ◆ Oʻlchash asbobini gʻilofda saqlash lozim… Asboblarni bir-birining ustiga "qalab" saqlash man etiladi. ◆ Sharqiy slavyan… va hududi ularga yaqin xalqlar…da dastlab yogʻoch qalab qurilgan uylar (xata va boshqalar) keng tarqalgan. ◆ Lahadning teshigiga gʻisht, tosh, guvala, chim qalab bekitiladi, soʻngra «ayvoncha» tuproq bilan toʻldiriladi. „Qabr – qoʻrgʻonlar va ularning turlari“ ◆ ..ustma-ust qalashgan, uyilgan, betartib. D. B. Oʻrinbayeva, „Folklor asarlari tiliga xos soʻzlarning izohli lugʻati“ ◆ Qizigʻi, na akvariumlar va na kartinalar tartib bilan osilgan, bari pala-partish qalab tashlangan. Nuriddin Ismoilov, „Baxtning olis manzili“ ◆ Ichiga har xil ashqol-dashqollar qalab tashlangan. „kun.uz“ ◆ Epchil xotin qor qalab, qozon qaynatar. Maqol ◆ O‘rtadagi stolga turli noz-ne’matlar qalab tashlangan. İrem Bostan, „Ölmes Umarbekov’un dramaları üzerine bir inceleme“ ◆ ..terib, qalab, biror narsa qurmoq, bunyod qilmoq. Meryem Er, „Orhun abidelerindeki kelimelerin ses ve anlam bakımından özbek türkçesi ile karşılaştırılması“ ◆ Aniq esida - ikki boʻlak toshni avvalgi olib chiqqan xarsang parchalari ustiga qaladi. Xurshid Doʻstmuhammad, „Donishmand Sizif“ ◆ Qalandi togʻ misol koʻksimga dogʻlar, Nizomiy Zoʻhrobiy, „Soʻragil oyogʻing izidan meni“ ◆ Soʻz aytaman ust-ustiga ulama, Soʻzni soʻzga vassa qilib qalama. „Goʻroʻgʻli (Oʻzbek xalq dostonlari)“
- Yoqish, yondirish uchun oʻchoq va shu kabilarga joylamoq, tiqib tashlamoq. ◆ Oʻchoqqa oʻtin qalamoq. ◆ Suyagim qaladim ming yillik o'tga… Jasurova Navruza Botirjon qizi, „Davr sheʻriyatida ayol "men"ni va tuygʻular suvrati“ ◆ Hatto, biz bilgan mashhur shoiri zamonlar ham uning uchun o'tin qaladilar... uzpedia.uz ◆ [Bektemir] Oʻtinni maydalab, rosa diqqat bilan chayla oʻrtasiga qaladi. Oybek, „Quyosh qoraymas“ ◆ Nonvoy chol peshonasini boylab, tandirga oʻt qalayapti. S. Ahmad, „Ufq“ ◆ O‘choqqa tezak qaladim. Karimberdi To‘ramurod, „J.K.“
Sinonimlari
[tahrirlash]Toʻplamoq, yigʻmoq, termoq, uymoq, taxlamoq, (ustma-ust) joylamoq, solmoq.
Antonimlari
[tahrirlash]ҚАЛАМОҚ. Oʻzbek tilining izohli lugʻati (2022) maʼlumotlaridan foydalanilgan; q.Adabiyotlar roʻyxati.
Tarjimalari
[tahrirlash]Ruscha ru
qalamoq
1 складывать как попало, нагромождать, сгрудить; затиснуть;
2 укладывать (дрова, кизяк и т. п. чтобы развести огонь); ◆ oʻchoqqa oʻtin qalamoq укладывать дрова в очаг; * qalovini topsa, qor yonar посл. (букв. если умело уложить, то и снег будет гореть) дело мастера боится; ◆ goʻriga gʻisht qalamoq (букв. закладывать отверстие в могиле кирпичом; закопать, похоронить) угрожать за глаза.