koʻz

Oʻzbekcha (uz)

Morfologik va sintaktik xususiyatlari

koʻz

Etimologiyasi

KOʻZ ' koʻrish aʼzosi'. Ayagan k oʻ z g a choʻp tushar (Maqol). Qadimgi turkiy tilda ham shunday maʼnoni anglatgan bu ot asli kö:z tarzida talaffuz qilingan (ЭСТЯ, III, 60), keyinroq ö: unlisining choʻziqlik bel— gisi (ПДП, 396; DS, 320), oʻzbek tilida esa yumshoqlik belgisi ham yoʻqolgan: kö:z > köz > koz.
Oʻzbek tilining etimologik lugʻati (I-jild) maʼlumotlaridan foydalanilgan; q. Adabiyotlar roʻyxati.

Maʼnoviy xususiyatlari

Maʼnosi

1. Tirik mavjudotning koʻrish aʼzosi. ◆ Koʻz kosasi. Koʻz oqi. Koʻz qorachigʻi. Qora koʻz. Koʻk koʻz. Xumor koʻz. Ayagan koʻzga choʻp tushar. Maqol . ◆ Qargʻa qargʻaning koʻzini choʻqimaydi. Maqol ◆ Koʻz qoʻrqoq, qoʻl botir. Maqol ◆ Maston, unga eʼtibor qilmay, otning tumshugʻidan koʻtarib, uning ochiq qolgan koʻzlariga qaradi. A. Qahhor, „Maston“ . ◆ Gavhar oʻrtadagi simyogʻoch uchida osilib turgan lampochka yorugʻidan qamashgan koʻzla-rini kafti bilan pana qilib, yogʻoch zina-lardan chiqib keldi. Oʻ. Hoshimov, „Qalbingga quloq sol“ . ◆ Koʻzi yoshli odamni Koʻzim aslo koʻrmasa. Shuhrat .

Koʻz gavhari anat. Koʻz qorachigʻi ostida ikki tomoni qavariq linza shaklidagi ti-niqtanacha. Koʻz koʻrib (yoki koʻrmagan), quloq eshitmagan Butunlay nomaʼlum (narsa, joy va shu kabilar haqida). ◆ Birdan koʻz koʻrib, quloq eshitmagan bir jonivorni koʻrgandek, hay-ron boʻlib, sekin oʻrnidan turdi. "Guldasta" . ◆ Oʻris tabib Achaxonning qornini yorar emish.. Koʻz koʻrib, quloq eshitmagan kasofat ish. K. Yashin, „Hamza“ . Koʻz nurini toʻkmoq Koʻz quv-vatini sarflamoq (oʻqish, yozish, tikish kabi ishlarga nisbatan). ◆ -Men., yigirma yil xalifa uchun koʻz nuri toʻkib ishlabman — dedi Chorgul bibi. S. Ayniy, „Qullar“ . Koʻz oldi yoki koʻz oʻngi Koʻz koʻrib turgan, koʻrinib turgan maydon, fazo. ◆ Hammaning koʻz(i) oldida. Koʻz qiri bilan qaramoq Koʻzining bir chekkasi (yon tomoni) bilan qaramoq. ◆ Gavhar koʻzi qiri bilan Zulayhoga, keyin Abduxalilga qaradi. Oʻ. Hoshimov, „Qalbingga quloq sol“ . Koʻz qismoq Biror narsani bildirish, ishora qilish uchun koʻzini (odatda, bitta-sini) yummoq (qismoq). ◆ Mullajon amaki "qih-qih"lab kulib, keyin menga qarab, koʻzlarini qisdilar. E. Raimov, „Ajab qish-loq“ . ◆ Jiyanim menga koʻz qisib, "qoʻyavering" degandek ishora qildi. "Guldasta" . ◆ Garchi yi-gʻilganlar orasida luqmalarga bitta-yarim-ta koʻz qisishiboʻtirganlar boʻlsa ham, koʻpchi-likning boshlari egik edi. O. Yoqubov, „Er boshiga ish tushsa“ .

2 Nazar, nigoh; qarash. ◆ [Kumushning] Koʻzlari oʻynaguvchi qizlarda boʻlsa ham, haqiqatda boshqa bir narsani koʻrgandek. A. Qodiriy, „Oʻtgan kunlar“ . ◆ Gulnor buzuq qiz boʻlsa, koʻzimizdan uzoqroq joyga ioʻqolgani yaxshi. Oybek, „Tanlangan asarlar“ . ◆ Zulfizarni esa odamlarning yomon koʻzlaridan oltinlar-ni yashirganday yashirasan. K. Yashin, „Hamza“ . ◆ Mansur hamon indamas, koʻzlarini bir nuq-tadan uzmas edi. Oʻ. Hoshimov, „Qalbingga quloq sol“ .

Koʻz oldi (yoki oʻngi) qorongʻilashmoq

Koʻzi xira tortib, koʻrolmay qolmoq (biror taʼsir natijasida). ◆ Yodgorning koʻzoʻngi qorongʻilashdi-yu, yiqilib ketmaslik uchun, stul oʻrindigʻini changallab oldi. Oʻ. Hoshimov, „Qalbingga quloq sol“ . Koʻz tashlamoq Qaramoq, nazar solmoq. ◆ U yoq-bu yoqqa diq-qat bilan koʻz tashladi-da, zinadan ohista yuqori koʻtarildi.. K. Yashin, „Hamza“ . ◆ Mohim koʻz tashlab, bir koʻrishda yuragi jiz etdi. "Guldasta" . Koʻz tikmoq Tikilib qaramoq, intizor boʻlmoq, qaramoq. ◆ Katta xotin-lari.. yoʻliga koʻz tikib.. oʻtirganliklari-ni boyvachcha xayoliga ham keltirmas edi. K. Yashin, „Hamza“ . ◆ Mehri uning qoʻlini mahkam qisib, yuziga koʻzini tikib qolgan edi. K. Yashin, „Hamza“ . Koʻz tutmoq Kutmoq. ◆ Kelasiz deb koʻz tutdim, boʻlmadi xabar. Gʻayratiy . Koʻz uzmaslik (yoki olmaslik) Tikilgan holda, koʻzini olmay qaramoq. ◆ Yaxshi boʻldi, deb oʻyladi Mansur, undan koʻz uzmay.. Oʻ. Hoshimov, „Qalbingga quloq sol“ . ◆ Hayot to uyga kirib ketguncha, Gʻulomjon koʻzlarini olmadi. M. Ismoiliy, „Fargʻona tong otguncha“ . Koʻz urishtirmoq Bir-biriga qarab olishmoq. ◆ Sakson yoshligi nishonlanayotgan kuni usto-zim begona bir kampir bilan koʻz urishti-ribdi, oʻsha kampir bir quchoq gul keltirgan ekan. X. Toʻxtaboyev, „Shirin qovunlar mam-lakati“ . Koʻz yugurtirmoq Tezgina koʻrib (qarab) chiqmoq. ◆ Yoʻlchi atrofiga koʻz yugur-tirib, qizga tomon ikki-uch qadam bosdi. Oybek, „Tanlangan asarlar“ . ◆ Naziriy uni [qogʻozni] buklogʻidan ochib, koʻz yugurtirdi. K. Yashin, „Hamza“ . Koʻzga tashlanmoq Koʻrin-moq. ◆ ..uzoqda choʻqqilar koʻzga tashlanar edi. Oʻ. Hoshimov, „Qalbingga quloqsol“ . Koʻzdan kechirmoq (yoki oʻtkazmoq) Bir chekkadan qarab, koʻrib chiqmoq; nazardan (eʼtibor-dan) oʻtkazmoq. ◆ Koʻlyozmani koʻzdan kechirmoq. n ◆ Hamza: "Bularning gunohi nima?" degan maʼnoda yonida "Sadoyi Fargʻona"ning bugun-gi sonini koʻzdan kechirib oʻtirgan Olchin-bekka qaradi. K. Yashin, „Hamza“ . ◆ Qurbon aka-ukalari, xesh-aqrabolarini xayolan koʻzdan oʻtkazdi. I. Shamsharov, „Toshqin“ . Koʻzdan qochirmoq 1) qayoqqa ketganini bilmay qol-moq, qorasini yoʻqotmoq. ◆ Kimda gumoning boʻlsa, koʻzdan qochirma, iziga tush. Oybek, „Tanlangan asarlar; 2) nazar-eʼtibordan chetga olmoq; yashirmoq“ . ◆ Bu jan.jallar bir yoqli boʻlguncha, uni koʻzdan qochirib turish kerak. Koʻzi tushmoq Koʻrmoq, „koʻrib qol-moq“ . ◆ Abduqodirboy bu payt bolalar ichidan oʻgʻlini qidirardi. Unga koʻzi tushdi-yu, soʻroqqa tutdi. K. Yashin, „Hamza“ .

3 Koʻrish qobiliyati. ◆ Koʻzi xira. Koʻzi oʻtkir. Koʻzi ojiz. Koʻzi yaxshi emas. n ◆ Bir vaqtlar doʻppi tikdim, koʻrpa qavidim.. endi unday ishlarga koʻzim oʻtmaydi. Oybek, „Tanlangan asarlar“ . ◆ Yozuvchining koʻzi ham, dimogʻi ham, qulogʻi ham hech kimnikiga oʻxshamaydi. Shukrullo, „Javohirlar sandigʻi“ .

Koʻzdan qolmoq 1) koʻrish qobiliyatini yoʻqotmoq, koʻrmaydigan boʻlib qolmoq; 2) koʻzni ishlataverib, qarayverib toliqtir-moq. ◆ Kechalari koʻzdan qolib tikkan doʻppingni oʻzing kiyolmaysan. A. Muxtor, „Opa-singil-lar“ . Koʻzni oladi Koʻzga qattiq taʼsir qila-di, koʻzni qamashtiradi (nur, jilvali narsalar haqida). ◆ Koʻzing olur — ipaklari til-lodan. T. Toʻla. ◆ Zangori osmon ham shunday tiniq, shunday begʻuborki, koʻzni oladi. Oybek, „Tanlangan asarlar“ .

4 koʻchma Baʼzi narsalarning biror bel-gi bilan ajralib, koʻzga oʻxshab ketadigan qismi, boʻlagi. ◆ Derazaning koʻzi. Yogʻochning koʻzi. Buloqning koʻzi.

Tizzaning koʻzi Tizza boʻgʻimi — son suya-gining boldir suyagi bilan birlashgan jo-yidagi, tizza qopqogʻi ostidagi chuqurcha. ◆ Yuragi gupillab urar, shamoldan quloqlari shangʻillar, tizzasining koʻzi muzday yerga tegib turganini sal-pal sezardi. U. Hoshimov, „Qalbingga quloq sol“ . Uzukning koʻzi Uzukka qoʻyilgan yaltiroq tosh. Xurjunning koʻzi Xurjunning narsa solinadigan har bir boʻlagi.

Aqli koʻzida Aql bilan ish tutmaslik, koʻzga yoqqanini, maʼqul boʻlganini qilish-ga nisbatan qoʻllanadi (asosan, yoshlar haqida). ◆ Aqli koʻzida boʻlgan bir xumsa savla-timga poʻrt uchdi. A. Qodiriy, „Gʻirvonlik Mallavoy“ . Boshga tushganini koʻz koʻradi Hayotda (taqdirda) yuz bergan narsaga chi-dashlik, bundan boshqa iloj yoʻqlik maʼnosini bildiradi. ◆ Boshga tushganini koʻz koʻradi. T. Ashurov, „Oq ot“ . Dunyo koʻziga qoron-gʻi Dunyodagi hech narsa koʻzga koʻrinmasli-gi, eʼtiborsiz, ahamiyatsiz holatda boʻli-shini bildiradi. ◆ Talʼat birinchi kursda-noq Hamida degan qizni sevib qolgan, shu qiz boʻlmasa, dunyo koʻziga qorongʻi, bemaʼni koʻri-nib ketardi. Oʻ. Hoshimov, „Qalbingga quloq sol“ . Yomon koʻz 1) xurofiy tushunchaga koʻra, zarar-zahmat, musibat keltiruvchi nazar, qarash. ◆ Dutfiniso dam oʻtmasdan kelib, goh "yomon koʻzdan saqlasin" uchun, isiriq tutat-tirar, goh qizini quchib yigʻlar edi. Oybek, „Tanlangan asarlar“ . ◆ Yana aytaman, faqat ehtiyot boʻl, yomon koʻzdan oʻzi asrasin. T. Ashurov, „Oq ot; 2) yomon, buzuq niyat“ . ◆ Oʻz qadri-ni bilgan xotinga erkak kishi yomon koʻz bilan qaragani botinolmaydi. A. Qahhor, „Xo-tinlar“ . Jonini koʻziga koʻrsatmoq Oʻta azob bermoq, qiynoqqa solmoq. ◆ Umar polvon bosh egmadi.. Ergashga qarab gʻoz turaverdi. -Is-lom, men bu itning vangillashini eshitmoq-chiman, jonini koʻziga koʻrsatib qoʻy, — ◆ dedi gʻazabdan koʻzining paxtasi chiqib ketgan Ergash. K. Yashin, „Hamza“ . Ishning koʻzini bil-moq q. ish. ◆ Ishning koʻzini bshshdigan qarin-doshlarimdan birining huzuriga borib, oʻgʻlim-ga munosib yengilroq ish topib berishlarini iltimos qildim. "Mushtum" . Koʻz boʻyamoq Oʻz foydasi uchun aldab, laqillatib, boʻlgan voqea-hodisani notoʻgʻri koʻrsatmoq; alda-moq. ◆ Mehmonlardan biri, yosh bolalarni toʻplab, sheʼr oʻqib berayotgan bir juvonga taʼna qildi: -Musobaqada koʻz boʻyash bilan yutgan ekansiz-da, Toʻtixon! A. Qahxrr, „Mir-zo“ . Koʻz(ni) olaytirmoq q. olaytirmoq. Koʻz ostiga (yoki tagiga) olmoq Oʻziniki qilish, foydalanish va sh. k. maqsadda moʻljallab qoʻymoq. ◆ Sodiqjon boyvachcha "uch tanob yer, katakdek chorbogʻ"ni anchadan beri koʻz ostiga olib yurar, lekin buni Poʻlat otaga ay-tishga yuzi chidamay kelar edi. K. Yashin, „Hamza“ . Koʻz ochib koʻrgan Birinchi nikoh kurgan (birinchi er yoki birinchi xotin). ◆ Nor-jon ona Boydoda muallimning koʻz ochib koʻrga-ni. J. Abdullaxonov, „Xonadon“ . ◆ Bumoludav-latning barchasini oʻsha koʻz ochib koʻrganining bitta harom tukiga olmaydi. K. Yashin, „Hamza“ . Koʻz ochib yumguncha Juda tez; bir lak-zada (vaqt haqida). ◆ Toʻntarish koʻz ochib yumguncha yuz berdi. K. Yashin, „Hamza“ . ◆ Oʻsha koʻz ochib yumguncha oʻtgan vaqtlarda Aʼzamjon Dildorning husniga ham, shoʻshigiga ham toʻyol-may qolgandi. S. Ahmad, „Ufq“ . Koʻz ochirmas-lik Hadeb doʻq-poʻpisa, taʼna-malomat qila-verib, tinchlik bermaslik, erkin ishlash-ga, yashashga yoʻl bermaslik. Koʻz tanish q. tanish 3. Koʻz tegmoq Xurofiy tushunchaga koʻra, birovning nazari tushishi sababli ogʻrimoq, ziyon yetmoq. ◆ Toʻqqiz qanotli, gul-dor keragali oq uyning tepasida qoʻchqor shoxi osigʻliq.. Allonxoʻja uni xonadonimga koʻz tegmasin, deb irim qilib osgan ekan. A. Muxtor, „Qoraqalpoq qissasi“ . ◆ Sen bilmaysan, bolam, bizga koʻz tegdi.. xonadonimizga shay-ton ora,tb qoldi. K. Yashin, „Hamza“ . Koʻz yum-moq q. yummoq. Koʻzga dori Juda qadrli va kam topiladigan, kamyob narsa haqida. 7m-◆ rikchilik qiyin, qumaloq ham koʻzga dori. Oybek, „Tanlangan asarlar“ . Koʻzga ilmaslik ayn. nazarga ilmaslik q. nazar. ◆ Ayo toʻram, aytmaguncha bshtading. Yo bilmayman, bizni koʻzga ilmading. Ergash Jumanbulbul oʻgʻli . Koʻzga ishonmaslik Koʻrayotgan narsasi haqiqat ekaniga, haqiqatda ham shu, shunday ekaniga shubha bilan qaramoq; oʻta hay-ron boʻlmoq. ◆ U [Oʻrmonjon] ikki qoʻlida uch-tadan oltita choynak koʻtarib, hovuz boʻyi-dagi choyxoʻrlar oldiga ketayotgan Sidiqjon-ni koʻrib, xuddi koʻziga ishonmaganday, turib qoldi. A. Qahhor, „Qoʻshchinor chiroqlari“ . Koʻzga koʻringan Maʼlum va mashhur; taniq-li, nomdor (dongdor). ◆ Koʻzga koʻringan olim. Koʻzga surtmoq Ortiq darajada qadrlamoq, eʼzozlamoq. Koʻz(i)ga choʻp solmoq Bildir-may yomonlik qilmoq (odatda, oʻz kishisi, yaqinlariga nisbatan). ◆ -Hazilingni qoʻy, bolam, koʻzga choʻp solib boʻladimi! — dedi mu-loyim Zebixola.. S. Abduqahhor, Koʻzlar. ◆ Fa-lonchining avlodi, deb koʻzimga choʻp solishmoq-chi boʻlishdi. O. Yoqubov, „Er boshiga ish tushsa“ . Koʻzga yaqin Husni, koʻrinishi oʻziga jalb qiladigan (asosan, yosh oʻgʻil-qizlar haqida). ◆ Koʻqonning koʻzga yaqin oʻgʻil-qizlarini otla-riga oʻngarib chiqibketishdi. K. Yashin, „Hamza“ . Koʻzda tutmoq Moʻljal qilmoq, nazarda tut-moq. ◆ Gektaridan koʻzda tutilganidan koʻproq don va koʻkpoya olindi. Gazetadan . Koʻzi yetmoq Ishonchi komil boʻlmoq. ◆ Otamurod oxiri kiyik oyoqqa tura olmasligiga.. koʻzi yetib, oʻrnidan turdi-da, pichogʻini qinidan chiqa-rib, Sultonovga uzatdi.. M. Mansurov, „Yombi“ . ◆ Umrida qalbakilik nimaligini bil-may oʻsgan qiz uchun yolgʻon bilan til topi-shish qiyin edi. Bu vaziyatda yashay olmasligiga koʻzi yetdi. J. Abdullaxonov, „Xonadon“ . Koʻzi yorimoq Boʻshanmoq, tugʻmoq. ◆ Oʻgʻil mubo-rak boʻlsin, bolam! Hozirgina koʻzi yoridi. Oʻ. Hoshimov, „Qalbingga quloqsol“ . Koʻzi ilin-moq (yoki ketmoq) Uyquga ketmoq, uxlay boshlamoq. ◆ Hoji xola koʻzi ilinib, endi xur-rak ota boshlagan edi, Toʻraxon gap qotib qoldi. M. Ismoiliy, „Fargʻonat“ . o. ◆ Endikoʻzi ilindi deguncha, zambilda bemajol yotgan x,aligi bolaning nursiz basharasi.. koʻz oldiga kelar edi-da, uyqusini qochirib yuborardi. K. Yashin, „\amza“ . Koʻzi moshdek ochilmoq Aqpi joyiga kelmoq, ahvolni yaxshi (toʻgʻri) fahmlaydigan holga kelmoq. ◆ Haligina "otish, qirib tashlash kerak", deb bu kuchni mensimayotgan Kitayevning koʻzi moshdek ochi-lib, ahvolning nihoyatda murakkabligini fahmladi. K. Yashin, „Hamza“ . Koʻzi och Bori bilan qanoatlanmaydigan, toʻymaydigan. Koʻzi ochilmoq Akdi joyiga kelmoq, oʻylab ish qiladigan boʻlmoq. ◆ ..qoʻshnimni bir karra tanqid qilaylik, intil, ilmingni bo-yit, deylik. Intilmasa, oʻzidan koʻrsin, ishi chippakka chiqqanda, koʻzi ochiladi. Oybek, „O“ . v. shabadalar. ◆ Mendan xavotir olmang, ogʻa, achchiq-chuchukni totib, koʻzim ochilib qolgan. M. Osim, „Ibn Sino qissasi“ . Koʻzi ochiq 1) ishning mohiyatiga tushunadigan; yaxshi-yomonni fahmlaydigan. ◆ Yaralarimizga, dard-larimizga malham qidirgan va olamdan xa-bardor, koʻzi ochiq odamlarimiz bor. Yurt qaygʻusiga ular chora koʻradi. Oybek, „Tanlangan asarlar; 2) oʻlmagan, hayot“ . ◆ ..xudoga ming qatla shukur, koʻzim ochiq paytda qizginam-ning toʻyini koʻradigan boʻldim. A. Qahhor, „Ogʻriq tishlar“ . Koʻzi ochiq ketmoq s. t. Dunyo-dan armon bilan, maqsadiga yetolmasdan oʻtmoq. Koʻzi pishmoq Biror ish-faoliyatda katta malaka (koʻnikma) hosil qilmoq, oʻziniki qilib yubormoq. ◆ Boydoda muallim boshliq qurilish ishida koʻpdan koʻzi pishib ketgan keksalar yoshlarga maslahatgoʻy. J. Abdullaxonov, „Xonadon“ . ◆ Erlarininghar bir xatti-harakatlari maʼnosini ular bilisha-di, bunga ularning koʻzlari pishib ketgan. K. Yashin, „Hamza“ . Koʻzi tinmoq q. tinmoq. ◆ ..boshi aylanib, koʻzi tinib, yerga yiqildi. K. Yashin, „Hamza“ . Koʻzi tor Oʻzgaga hech narsani ravo koʻrmaydigan; ziqna, baxil. ◆ -Oʻzlariyam oʻlgun-cha koʻzi tor, ziqna, — dedi Jlamun. Gʻ. Gʻulom, „Shum bola“ . Koʻzi toʻrt (boʻlmoq) Yoʻliga intizor. ◆ Shukur, oʻgʻlim, shukur, keldingmi? Seni keladi, deb oying ikkalamizning bir oydan beri koʻzimiz toʻrt. H. Ahmar, Kim xaq? Koʻzi oʻynamoq Havasi kelmoq. ◆ Oʻrtoqlari koʻrib, koʻzlari oʻynadi. Koʻzi qattiq s. t. Kishiga tikilib qaraydigan, uyalmaydigan, hayosiz. ◆ Biroq qiz qurgʻur ota-onasiga oʻxshamaydi-da: koʻzi qattiq, tili tez, dimogʻdor qiz boʻlibdi. Oybek, „O“ . v. shabadalar. Koʻzi qiy-maslik Berishga, bahridan oʻtishga achinish, koʻngli boʻlmaslik. ◆ Manovi kuchukni oʻldirish-ga koʻzim qiymay turibdi. Qaramaysanmi, chiyaboʻriday yopishib olganini. S. Siyoyev, „Yorugʻ-lik“ . Koʻzga issiq koʻrinmoq q. issiq. ◆ Dali-dan beri tikilaman, koʻzimga issiq koʻrin-diz, soʻraganning aybi yoʻq, deyishadi, qayer-dansiz? S. Karomatov, „Oltin qum“ . Koʻziga koʻrinmaslik Eʼtibordan yoʻqolmoq. ◆ Achaxon-ning joni ham uning koʻziga koʻrinmadi-ku... Oʻlimiga rozi boʻldi uning. K. Yashin, „Hamza“ . Koʻzingga qara "Hushyor boʻl", "ehtiyot boʻl", "boshqa yoqqa chalgʻima", "alaxsima" maʼno-larida ishlatiladigan ibora. Koʻzini yogʻ bos-moq Uncha-munchani, hatto tanishlarni ham tanimaydigan (nazarga ilmaydigan) boʻlmoq. ◆ Men koʻzini yogʻ bosgan bandalarga elan-mayman, arzimni xudoga aytaman. K. Yashin, „Hamza“ . Koʻzini shamgʻalat qi.pib Chalgʻitib, koʻrmaydigan holatga solib. ◆ Tong otar payt-da, "toʻrtinchi"larning koʻzini shamgʻalat qilib, toʻqayzor ichidan yoʻlga chiqishlari lo-zimligini tayinladi. K. Yashin, „Hamza“ . Koʻzi-ning oqu qorasi Eng yaqin kishisi, yakkayu yolgʻizi (koʻpincha farzand haqida). ◆ Nainki bitta shu qizi deb umrini oʻtkazsa, koʻzim-ning oqu qorasi deb avaylasa.. oʻstirsa-yu, u yuziga tik qarasa. Oʻ. Hoshimov, „Qalbingga quloqsol“ . ◆ Otamning ham, onamningham bit-tayu bitta koʻzining oqu qorasi men edim. Gʻ. Rasul, „Adolat“ . Koʻzining paxtasi chiqmoq Oʻta darajadagi gʻazab, hayajon va sh. k. taʼsiri-da koʻzi ola-kula boʻlmoq. ◆ -Islom.. jonini koʻziga bir koʻrsatib qoʻy, — dedi gʻazabdan koʻzining paxtasi chiqib ketgan Ergaig. K. Yashin, „Hamza“ . Koʻrgani koʻzi yoʻq Juda yomon koʻradi, hatto koʻrishni ham xoxdamaydi. ◆ Ular oʻsha duma saylovidan keyin sizni koʻrga-ni koʻzlari yoʻq, hatto joningizga qasd qilishdan ham toyishmaydi. K. Yashin, „Xamza“ . ◆ Aslida ularni uncha xushlamayman, koʻrga-ni koʻzim yoʻq. X. Toʻxtaboyev, „Shirin qovun-lar mamlakati“ . Qosh qoʻyaman deb, koʻz chiqar-moq Zarar-ziyon, shikayet yetkazadigan ishni qilib qoʻymoq. ◆ Men hazillashgan edim. Lekin qosh qoʻyaman deb, koʻz chiqarishimni oʻyla-magan ekanman. K. Yashin, „Hamza“ . Qoʻshning koʻr boʻlsa, koʻzingni qis "Yon-atrofingda-gilarga qarab, oʻshalarga xush keladigan qilib ish tut" maʼnosida ishlatiladigan maqol.

Antonimlari

КЎЗ. Oʻzbek tilining izohli lugʻati (2022) maʼlumotlaridan foydalanilgan; q.Adabiyotlar roʻyxati.

Ot

koʻz (koʻplik koʻzlar)

Tillarda

Koʻz

• Arabcha: عين
• Dolgancha: карак
• Gagauzcha: göz
• Inglizcha: eye
• Olmoncha: Auge
• Moʻgʻulcha: нүд (nüd)
• Niderlandcha: oog
• Portugalcha: olho
• Ruscha: глаз (glaz)
• Turkcha: göz
• Xorvatcha: oko
• Yoqutcha: көс, харах
• Yorubacha: ido
• Zulucha: neso
• Chuvashcha: куç

OʻTIL

Ruscha _ru

koʻz
1 анат. глаз; // глазной; ◆ ~ gavhari хрусталик; ◆ ~ kosasi или chanogʻi глазница, глазная впадина; ◆ ~ muguz pardasi роговица глаза; ◆ ~ oqi белок глаза; ◆ ~ ogʻrigʻi глазные болезни; ◆ ~ soqqasi глазное яблоко; ◆ ~ qorachigʻi, ~ qorasi зрачок; ◆ ~i ojiz слепой; ◆ uning ikki ~i ojiz он слеп на оба глаза; ◆ ~ ojizligi слепота;
2 глаз, глаза, око, очи; взгляд, взор; ◆ ~ oldi перед глазами; ◆ mening ~ oldim qoraydi у меня в глазах помутилось; ◆ hammaning ~ oldida у всех на глазах, при всех; ◆ ~ bogʻlovchi гипнотизёр; чародей, волшебник; фокусник; ◆ ~ining paxtasi chiqib ketdi разг. у него глаза полезли на лоб (от удивления, злобы и т. п.); ◆ ~ boʻyamoq втирать очки; замазывать глаза; ◆ ~ boʻyamachilik очковтирательство; ◆ ~ yoshi слеза; ◆ ~ yoshi qilmoq 1) плакать, проливать слёзы; распускать нюни; 2) перен. слёзно жаловаться; плакаться; ◆ ~ ilintirmoq смыкать глаза, смежить очи, вздремнуть; ◆ ~ ilgʻamas необозримый; ◆ ~ ilgʻamas dashtu biyobon необозримые степи; ◆ boshga tushganni ~ koʻrar посл. (букв. то, что случится, увидят глаза) соотв. от судьбы не убежишь; чему быть, того не миновать; поживём - увидим; ◆ ~ koʻrmagan, quloq eshitmagan joylar (букв. места, недосягаемые для глаз и ушей) отдалённые места, дальние края; ◆ ~ olaytirmoq таращить, вытаращивать глаза; пялить глаза; ◆ birovning narsasiga ~ olaytirma посл. (букв. не пяль глаза на чужую вещь) соотв. на чужой каравай рта не разевай; ◆ ~ oldiga kelmoq представляться (в воображении); ◆ ~ oldiga keltirmoq представлять себе, воображать; ◆ shunday bir manzarani ~ oldingizga keltiring представьте себе такую картину; ◆ ~ ostidan qaramoq смотреть исподлобья; ◆ ~ ochirmaslik или ◆  ~ ochirgani qoʻymaslik не оставлять (кого-л.) в покое; не давать покоя, житья (кому-л.); ◆ ~ solmoq поглядывать, посматривать; обращать внимание (на кого-что-л.); ◆ ~ suzmoq 1) прищуривать глаза; жмуриться; ◆ mushuk ~ini suzib oʻchiribdi кошка сидит и жмурится; 2) бросать кокетливые взгляды, строить глазки; ◆ bolaning ~lari suzilib ketayotir у ребенка слипаются глаза; ребёнка клонит ко сну; ◆ ~ tagiga olib qoʻymoq или ◆  ~ ostiga bosib qoʻymoq приметить, заприметить; брать (кого-что-л.) на примету; ◆ ~ tashlamoq бросать взгляд, взглядывать; заглядывать (куда-л.); ◆ ~i tegdi он сглазил; ◆ ~ tikmoq 1) смотреть с ожиданием, с надеждой; рассчитывать (на кого-что-л.); 2) уставить глаза, вперить взор, уставиться; ◆ ~(ini) olmadi (или uzmadi) не отрывал глаз, не отрывал взора, смотрел до конца; ◆ ~im tinib ketdi 1) у меня рябит вглазах; 2) у меня в глазах помутилось; ◆ ~i tushdi его взор упал (на кого-что-л.); он заметил (кого-что-л.); ◆ mening kitobimga ~ingiz tushmadimi? не видели ли вы моей книги?; ◆ ~ tutmoq 1) выжидать; ждать, ожидать (кого-что-л.); ◆ sizga kechadan beri ~ tutib oʻltirgan edim я со вчерашнего дня ожидал вас; 2) уповать; рассчитывать (на кого-что-л.); ◆ ~ urishtirmoq переглядываться (друг с другом); ◆ ~im uchayotir у меня подёргивается веко (букв. глаз); ◆ senga ~im uchayotgani yoʻq edi ирон. очень я тебя ждал; чёрт тебя принёс; ◆ ~ uchi bilan qaramoq смотреть (на кого-что-л.) исподтишка, бросать взгляд тайком, украдкой; ◆ ~ uchirmoq 1) мигать, моргать глазами; подмигивать; 2) строить глазки; ◆ ~ yummoq 1) смыкать веки, закрывать глаза; 2) перен. закрывать глаза (на что-л.); предавать забвению (что-л.); порывать (с кем-л.); ◆ mendan ~ yumdingiz вы совсем забыли меня; ◆ ~ yugurtirmoq, ~ yugurtmoq, ~ yurgizmoq (или ◆  ~ yubormoq фольк.) пробегать глазами, просматривать; оглядывать; осматривать; ◆ atrofga diqqat bilan ~ yugurtirib chiqmoq внимательно осмотреться вокруг; ◆ ~ yuborib oʻngu soʻlga qaradi фольк. он посмотрел направо и налево; ◆ ~ oʻynatmoq играть глазами, строить глазки; ◆ birovning ~ini oʻynatmoq вызвать зависть у кого-либо; ◆ ~ qamashtirmoq слепить глаза; ◆ ~ qamashtirarlik yorugʻ ослепительный свет; ◆ ~ qismoq мигать; подмигивать; ◆ ishning ~ini bilmoq умело работать; знать, как нужно работать; быть мастером своего дела; ◆ ~ jovdiratmoq сверкать глазами; ◆ ~ni olmoq 1) слепить глаза (о ярком свете и т. п.); 2) фольк. отвести глаза (кому-л.); ◆ ~ini yoʻq qilmoq скрывать, прятать (что-л.) от взора других; удалять (кого-л. куда-л.); ◆ ~ini moshdek ochmoq 1) открыть (кому-л.) глаза (на что-л.); отрезвить; 2) показать, где раки зимуют; ◆ ~ini ochib qoʻyamiz! мы ему ещё покажем!; ◆ ~i moshdek ochildi он почувствовал облегчение; ◆ ~iga yosh oldi у него на глазах появились слёзы; у него на глаза навернулись слёзы; ◆ ~ga ilinmoq быть видимым простым (невооружённым) глазом; ◆ ~ga ilinmaydigan (или ◆  ~ ilgʻamaydigan ) yulduzlar невидимые простым глазом звёзды; ◆ ~ga ilinarli(k) или ◆  ~ga koʻrinarli(k) narsa перен. вещь (имущество), представляющая, имеющая какую-либо ценность; ◆ ...bizda bir parcha yerdan boshqa ~ga ilinarlik hech narsa yoʻq edi (Ойбек, «Ќутлуѓ ќон») ...кроме клочка земли у нас ничего не было; ◆ ~ga (или nazarga) ilmaslik (только в отриц. ф.) недооценка (кого-чего-л.); пренебрежение (кем-чем-л.); ◆ u hech kimni ~ga ilmaydi он относится ко всем пренебрежительно, он считает всех ниже себя; ◆ ~ga issiq koʻrinmoq 1) казаться знакомым, близким; ◆ siz ~imga issiq koʻrinayotirsiz видимо, мы с вами знакомы; 2) казаться красивым, милым, приятным, симпатичным; ◆ ~ga koʻrinmoq 1) показываться на глаза; виднется, быть видимым, доступным для взора, ◆ yoʻqol ~imga koʻrinma! уйди отсюда и не показывайся мнена глаза!; ◆ bugun biz ~ga koʻrinarli ish qildik сегодня мы поработали на славу; ◆ ish sifati ~ga koʻrinarlik darajada yaxshilandi качество работы заметно улучшилось; 2) представляться, мерещиться; чудиться; ◆ ~iga hech narsa koʻrinmaydi (букв. ему ничего не видно, он абсолютно ничего не видит) он в полном расстройстве чувств (напр. от горя, раздражения, гнева и т. п.); ◆ jonini ~iga koʻrsatmoq 1) сильно напугать; 2) замучить (чем-л.); ◆ ~ga tashlanmoq бросаться в глаза; ◆ ~ga chalinmoq 1) мелькать перед глазами; 2) попадаться на глаза; ◆ ~ga qarab ish qilmoq (или yurmoq и т. п.) быть осмотрительным, осторожным при работе, ходьбе и т. п.; ◆ ~ingga qara будь осмотрителен, буть осторожен; гляди в оба; ◆ ~da tutilmoq предусматриваться, иметься в виду; ◆ ~da tutilmagan shoshilinch ishlar непредвиденные срочные работы; ◆ ~da tutmoq предусматривать, иметь в виду; ◆ ~dan kechirmoq (или oʻtkazmoq) просматривать, пробегать глазами; ◆ uning ~i koʻrmas boʻlib qolgan он лишился зрения, он ослеп; ◆ ~im yetmaydi я не надеюсь; я не рассчитываю; ◆ shunday boʻlishiga ~im yetmagan edi я не рассчитываю на то, что будет именно так; ◆ ~im ilinibdi (букв. у меня сомкнулись глаза) я чуточку заснул, я вздремнул; ◆ ikki ~im sizda 1) мой взор устремлен на вас; я всё время смотрю на вас; 2) я жду вас с нетерпением; ◆ uning ikkala ~i eshikda его взор устремлен на калитку (в ожидании кого-л.); ◆ ~im qiymaydi 1) мне жалко, мне жаль (напр. отдать что-л.); ◆ nainki shu kitobni menga berishga ~ing qiymasa? неужели тебе жалко дать мне эту книгу?; 2) мне жалко, я жалею; у меня рука не поднимается; ◆ yosh daraxtni kesib tashlajga ~im qiymaydi у меня рука не поднимается срубить молодое деревцо; ◆ sizni ~im qiymaydi мне вас жаль; я жалею вас; ◆ ~-~ qilmoq 1) выставлять (что-л.) напоказ; щеголять (чем-л.); 2) поддразнивать; ◆ ~-quloq boʻlib turmoq присматривать, зорко следить, глядеть в оба; быть настороже; ◆ bolalarga ~-quloq boʻlib turing вы присматривайте за детьми; ◆ ayagan ~ga choʻp tushar посл. в бережёный глаз попадает соринка (если слишком уж трясёшься над чем-нибудь, то с ним как раз и случится беда); ◆ ~ koʻrar qosh sezmas посл. глаза увидят, брови не почувствуют; ◆ ~dan nari - koʻngildan nari погов. (букв. дальше от глаз - дальше от сердца) с глаз долой - из сердца вон; ◆ soʻqir ~ga surma погов. (букв. что слепому глазу сурьма) как мёртвому припарки; ◆ ~ qoʻrqoq, qoʻl botir посл. глаза трусливы, руки отважны; соотв. глаза страшаться, руки делают; ◆ oʻzi yoʻqning ~i yoʻq погов. нетего самого, и глаз его нет; соотв. без меня меня женили; ◆ qargʻa qargʻaning ~ini choʻqimas посл. ворона вороне глаз не выклюет; ◆ quloqdan ~ haq посл. глаз правдивее уха; лучше увидеть, чем услышать; ◆ ~-koʻzlamoq]] = ~-~ qilmoq  ;
3 зрение; ◆ ~ xiraligi слабость зрения; ◆ ~ oʻtkirligi острота зрения; ◆ ~im oʻtmaydi у меня слабое зрение; ◆ ~ qulochi поле зрения; ◆ ~ qulochi sigʻdirmagan keng yiroqlar необозримые просторы; ◆ ~dan qolmoq ослепнуть, потерять зрение, лишиться зрения; ◆ ~dan qochirmoq 1) упускать из поля зрения; 2) скрывать от взора посторонних, не показывать людям; прятать; ◆ ~dan gʻoyib boʻlmoq исчезнуть из поля зрения, скрыться из вида; ◆ uning ~i koʻrmas boʻlib qolgan он лишился зрения, он ослеп; ◆ ~ nurini toʻkmoq портить зрение (работая над чем-л.); кропотливо, усердно заниматься (чем-л.); ◆ ~ nurini toʻkib ish tikmoq кропотливо, усердно работать над вышиванием;
4 глазок, отверстие; отделение; ячея; очко; ◆ buloqning ~i место, откуда бьёт родник, ключ, источник; ◆ deraza ~i отдельное стекло, окна; ◆ ignaning ~i ушко иглы, иголки; ◆ taxtaning ~i сучок в доске; отверстие сучка в доске; ◆ tizzaning ~i анат. коленная чашечка; ◆ toʻrning ~i ячея невода; ◆ uzukning ~i камень в кольце, в перстне; ◆ xurjunning ~i одна сторона (половина) перемётной сумы, отделение перемётной сумы; ◆ yaraning ~i отверствие нарыва, раны; ◆ 

• ~i yoridi она разрешилась от бремени, она родила; ◆ ~i yorigan ayol роженица; ◆ ikki ~i toʻrt boʻlmoq или ◆  toʻrt ~ bilan kutmoq проглядеть все глаза, ждать с нетерпением; высматривать; ◆ ~ tanish дальний знакомый; шапочное знакомство, ◆ ~day koʻshni самый близкий сосед; ◆ ~ ochib koʻrgan er (или xotin) первый муж (или первая жена); ◆ ~ ochib yumguncha в мгновение ока; мигом, в один миг; моментально, очень быстро; ◆ ~ni koʻr, quloqni kar qilib (букв. будучи слепым и глухим) не слушая никого; не обращая ни на что внимания; ◆ ~ga koʻkanak, oyoqqa tikanak заноза, задира, всем мешающий человек; ◆ ~ga urgandek (букв. словно в глаз ударив) опрометчиво, не задумываясь; не рядясь, не торгуясь; ◆ ~ga choʻp solmoq (букв. совать в глаз соломинку) подводить; вредить; подставлять ножку; наносить удар в спину; ◆ ~ga yaqin привлекательный; интересный, симпатичный (о ребёнке, девушке и т. п.); ◆ ~imning oqu qorasi (букв. белок и зрачок моих глаз) свет моих очей; ◆ koʻrar ~im свет моих очей; ◆ koʻrarga ~i, otarga oʻqi yoʻq он ненавидит, он совершенно не терпит (кого-л.); ◆ mana oʻzining yuzi-~i вот он и сам налицо; да вот и он сам (пусть он сам скажет, подтвердит и т. п.); ◆ toʻrt ~ tugallik bilan благополучно, всё в порядке, всё хорошо; ◆ yuzingda ~ing bormi demay пренебрегая (кем-л.), не считаясь (с кем-л.); ◆ yuz-~ini ochib yubormoq открыть глаза на жизнь, познакомить с теневыми сторонами жизни; испортить, развратить (молодого человека); ◆ qosh qoʻyaman deb, ~ chiqarmoq (букв. желая навести брови, выбить глаз) оказать медвежью услугу; метил в ворону, да попал в корову; ◆ yomon ~ 1) дурной глаз (который, согласно поверью, может сглазить); 2) похотливый взгляд; ◆ Oʻz qadrini bilgan xotinga erkak kishi yomon ~ bilan qaragani botinolmaydi (А. Ќаћћор, «Хотинлар») На знающую себе цену женщину мужчина не осмелится бросить похотливый взгляд; ◆ ~i yetdi он убедился; он получил представление о чем-либо; ◆ Haydar ota undan javob ololmasligiga ~i yetib, shoshganicha ichkariga kirdi (А. Ќаћћор, «Асрор бобо») Убедившись, что от неё не дождешься ответа, Хайдар-ата поспешно вошёл в комнату; ◆ ~i ochiq 1) разбирающийся (в каком-л. деле), знающий; 2) живой, живущий; Qizingni koʻndir: koʻzing ochiqligida erga tegsin (И. Раћим, «Ихлос») Уговори дочь, пусть выходит замуж, пока ты в живых.