ogʻiz

Oʻzbekcha (uz)

Morfologik va sintaktik xususiyatlari

o-gʻiz

Etimologiyasi

OGʻIZ I ’ikki lab oraligʻidagi teshik’, ’jagʻlar oraligʻidagi boʻshliq’. El o gʻ z i g a elak tutib boʻl-maydi (Maqol). Bu ot qadimgi turkiy tildagi ’teshik’ maʼnosini anglatgan agʻ otidan kichraytirish maʼnosini ifodalovchi -(ï)z qoʻshimchasi bilan hosil qilingan (ЭСТЯ, I, 82; ПДП, 355; Devon, I, 89; DS, 21); oʻzbek ti — lida a unlisi â unlisiga almashgan, ï unlisining qattiqlik belgisi yoʻqolgan: agʻ + ïz = agʻïz > âgʻiz I.

OGʻIZ II ’yangi tuqqan sigirning 3-4 kunlik sutini yigʻib pishirilgan pishloqsimon sargʻish taom’. Qoʻishi-mizning sigiri tuhhan ekan, o gʻ i z tarhatib yuribdi. Bu ot qadimgi turkiy tilda ’uvib tush-\ 'quyuq-lash-’ maʼnosini anglatgan agʻ- feʼlidan -(u)z qoʻshim-chasi bilan yasalgan (ЭСТЯ, I, 406; DS, 24); oʻzbek tilida a unlisi â unlisiga, u unlisi i unlisiga almashgan, na — tijada âgʻiz I soʻzi bilan shaklan teng kelib qolgan: agʻ-+ uz = agʻuz > âgʻiz II.
Oʻzbek tilining etimologik lugʻati (I-jild) maʼlumotlaridan foydalanilgan; q. Adabiyotlar roʻyxati.

Maʼnoviy xususiyatlari

Maʼnosi

I (3-sh. birl. ogʻzi) 1 Ikki jagʻ oʻrtasidagi, ovqatlanish, soʻzlash yoki ovoz chiqarish uchun xizmat qiladigan boʻshliq. ◆ Baliqning ogʻzi. Ogʻiz boʻshligi. Odamning ogʻ?i. Yaxshi gap ham bir ogʻizdan chiqadi, yomon gap ham bir ogʻizdan chiqadi. Maqol . El ogʻziga elak tutib boʻlmaydi. Maqol. n Yoʻlchi uzumdan bir necha donani ogʻziga tashladi. Oybek, Tanlangan asarlar.

2 Ikki lab va ularning bir-biriga te-gib turgan joyi va atrofi. Ogʻzidan oʻpmoq. m Gulnorning kichkina chiroyli ogʻzi hay-ratdan bir nafas ochilib, koʻzlari, "rostmi?" degan kabi Nuriga tikildi. Oybek, Tanlangan asarlar.

3 koʻchma Soʻzlovchi kishi, odam. ◆ Koʻp ogʻiz bir boʻlsa, bir ogʻiz yengiladi. Maqol . — ◆ Ha, barakalla. Shuning uchun bunday gaplarni faqat ogʻizma-ogʻiz, oʻshanda ham faqat si-nalgan, ishonchli ogʻiz orqali yetkaziladi. M. Ismoiliy, „Fargʻona t“ . o.

4 koʻchma Birovning qaramogʻida boʻlgan odam; xoʻranda, nonxoʻr. ◆ U duv-duv yosh toʻkar, qoʻllarini osmonga koʻtarib nola qilardi: -Xudovando! Bu na koʻrgilik ? Endi netaman ? Toʻqqiz ogʻizni qanday boqaman? S. Siyoyev, „Yorugʻlik“ . ◆ Bazzoz pochchaning bekorchi ogʻizga tobi yoʻq edi. M. Ismoiliy, „Fargʻona t“ . o.

5 Miltiq, toʻpponcha, minomyot, zambarak kabi otish qurollarining oʻq otilib chiqa-digan teshigi, stvoli. [Yoʻlchi] Tishini qi-sirlatib dedi: -Toʻpning ogʻziga qoʻyib otib yuboringlar mani, qonxoʻrlar!Oybek, Tanlangan asarlar.

6 Ichki boʻshligʻi, ichi boʻlgan narsalar-ning kirish-chiqish uchun xizmat qiladigan joyi, teshigi. Oʻraning ogʻzi. Gʻorning ogʻzi. m

Chayla ogʻzida qoʻlida tugun bilan Azizxon koʻrindi. S. Ahmad, Ufq.

7 Idishlarning narsa olish-qoʻyish uchun xizmat qiladigan teshigi. Shishaning ogʻzi. n Boʻrivoy ogʻziga doka oʻralgan sopol koʻzani bshshgiga osib, biqiniga qoʻygancha Shirinqu-duqqa bordi. S. Nurov, Narvon.

8 Koʻchaning, yoʻlning boshlanish, kira-verish joyi. Koʻcha ogʻzi.

Baloning ogʻzi Juda xavfli, qoʻrqinchli joy. Besh barmogʻini (yoki panjasini) ogʻziga urmoq q. besh I. Bir (yoki ikki) ogʻiz gap (yoki soʻz) Ozgina ran, qisqa ran. ◆ -Saylanganidan beri bir ogʻiz hisobotini eshitganimiz yoʻq, — degan gaplar eshitilda. P. Tursun, „Uqi-tuvchi“ . ◆ [Shirmonjon:] Ashurxon, ishlaringizni keyin qilarsiz. Keling, siz bilan ikki ogʻiz gaplashay, deb keldim. S. Zunnunova, „Olov“ . Bir ogʻizdan ayn. bir ovozdan q. ovoz 7. ◆ Oʻn nafar chashnachi bir ogʻizdan "aʼlo" baho qoʻyishdi. K. Mahmudov, „Qiziqarli pazan-dachilik“ . Gapi (yoki soʻzi) ogʻzida qoldi q. ran I 1. Bolta muallimning gapi ogʻzida qoldi. Togʻayga olayib qaradi. N. Norqobilov, Toʻqnashuv. Gapi ogʻzidan tushib ketadigan Gapini eplab gapirolmaydigan; noshud, landavur. Gapi ogʻzida qolmoq Gapini oxi-rigacha yetkazolmay qolmoq, chala gapirmoq. Azizxonning gapi ogʻzida qoldi. S. Ahmad, Ufq. Gapini (yoki soʻzini) ogʻzidan olmoq (yoki ilib ketmoq) q. ran I 1. Darvoza ogʻzi map. Shahar, qalʼa darvozasi yoki umuman darvoza yaqi-nidagi joy. Nazarida, xuddi shu darvoza ogʻzida velosiped ycmacu borday boʻldi. A. Qaqqor, Sarob. Katta ogʻiz yoki ogʻzi katta Uncha-munchani pisand qilmaydigan; katta gapirishga oʻrgangan; maqtanchoq. ◆ Otasining davlati, katta ogʻiz, hovliqma v a takab-bur onasining erkalashi qoʻshshshb, qizga or-tiqcha gʻurur bergan, harakatlariga oʻzbo-shimchalik, qiliqlariga noz-karaisha bagʻish-lagan edi. Oybek, „Tanlangan asarlar“ . "Olma pish, ogʻzimga tush", deb oʻtirmoq Ishni tezroq bajarish uchun jon kuydirmaslik, oʻzi boʻlar, deb beparvo oʻtiraverish. Oʻzlari ham olma pish, ogʻzimga myut, deb qoʻllarini qovushtirib oʻtiravermasinlar-da, axir. Sh. Rashidov, Boʻrondan kuchli. Ona suti ogʻziga kelmoq Juda koʻp urinmoq, qiynalmoq, ma-shaqqat chekmoq. Bu atlaslarni Otaboydan undirguncha naq Qoʻziboyning ona suti ogʻziga keldi. S. Ahmad, Choʻl shamollari. Ogʻzi bema-za q. bemaza 4. Ogʻzi bilan ish bitiradigan

Ishni oson fahmlaydigan, har qanday ish-ni ran bilan bitiradigan. Ogʻzi bilan yura-digan Yomon gap tarqatadigan; gʻiybatchi. Ogʻzi bormaydi ayn. tili bormaydi q. til 2. Ogʻzi botir q. botir 1. Ogʻzi buzuq (yoki yomon) ayn. ogʻzi shaloq q. shaloq 3. Ogʻzi boʻsh(lik) q. boʻsh. Sevargul choy quyib uzatarkan, ogʻzi boʻshlik qilib qoʻyganiga koʻnglida pushaymon boʻldi. N. Qilichev, Chigʻiriq. Ogʻzi kuygan Pand yegan. Ogʻzi kuygan qatiqni puflab ichadi. Maqol. yat Toʻgʻrisi, bu ishni u [Yigitali] hech kim-ga, hatto Safarbarovga ham ishonmadi. Chunki bu borada uning necha marta ogʻzi kuygan. I. Rahim, Zangori kema kapitani. Ogʻzi ochilib qolmoq Hayron boʻlib, hushi ketib qolmoq, hang-mang boʻlmoq. Xola labini buriv, atrofda ogʻzi ochilib qolgan ayollarga hayrat bilan bir-bir qarab chiqdi. S. Nurov, Maysalarni ayoz urmaydi. Eshitib, Gʻuzor-dagilarning ogʻzi ochilib qoladi. Sh. Tosh-matov, Erk qushi. Ogʻzi ochiq Roʻza tutmagan kishi; koʻza. Ogʻzi qulogʻida (yoki qulogʻiga yetdi) s. t. Juda xursand boʻldi, suyundi. Toʻraning ogʻzi qulogʻida, koʻngli nimadandir taskin topgan edi. N. Fozilov, Diydor. Gʻulomjon.. ogʻzi qulogʻiga yetib kulardi. M. Ismoiliy, Fargʻona t.o. Ogʻziga kuchi yetmagan q. kuch. Ogʻziga siqqanicha Koʻngliga kelganicha, xoxdaganicha (oshirib). Har kim oʻz qahramon-ligi haqida ogʻziga siqqanicha soʻzlay boshla-di. "Latifalar". Ogʻziga (yoki ogʻzi) tegdi Yeyish, ichishga muyassar boʻldi; yedi, ichdi, yetishdi. Shu yerda turib yangi apelsinga hali ogʻzim tekkani yoʻq. S. Ahmad, Yulduz. Ogʻziga urmoq 1) soʻzlash uchun yoʻl qoʻymaslik, soʻz-latmay qoʻymoq. U-bu deydigan odamning ogʻziga urish kerak. Kim nima desa, men hamma vaqt ogʻziga uraman. A. Qahhor, Qoʻshchinor chirok-lari; 2) ayn. ogʻzini moylamoq. Toʻralar-ning ogʻziga urish uchun pulni boyvachcha bera-di. Mandan nima ketadi. Oybek, Tanlangan asarlar. Ogʻziga qaramoq (yoki tikilmoq) 1) soʻzini diqqat bilan tinglamoq. Sidiqjon yuzlarcha kishi ogʻziga qarab turgan majlis-ni koʻz oldiga keltirib, juda katta tash-vishga qoldi-yu, dami ichiga tushib ketdi. A. Qahhor, Qoʻshchinor chiroqlari; 2) birovdan biror ran kutmoq, birovning biror narsa deyishini poylamoq; 3) birovning gapiga qarab ish tutmoq. Zavodda ishlaydigan ming-dan ortiq erkak, shular qatori eri ham oʻsha-ning [Karomatning] ogʻziga qaraydi. A. Qah-hor, Qizlar. Ogʻziga qaratmoq Gapirib bosh-qalarning diqqatini oʻziga jalb qilmoq. Umuman, Aʼzamjon boshqalarni ogʻziga qara-tishni yaxshi koʻrardi. S. Ahmad, Ufq. Ogʻziga qoqmoq ayn. ogʻziga urmoq 1. Ogʻzidagini (yoki ogʻzidagi oshni) oldirmoq q. oldirmoq. Ogʻzi-dan gullamoq q. gullamoq II. Ogʻzing qani desa, qulogʻini koʻrsatadigan Hech narsaga aqdi yetmaydigan, anqov. Ogʻzingga yogʻ (yoki moy) Biror yaxshi xabar keltirgan kishiga minnatdorlik bildirib aytiladigan ibora. Voy, ogʻzingizga yogʻ, oʻgʻlim! Kelin koʻradigan kupim ham bormikin! A. Qahhor, Qoʻshchinor chiroqlari. Ogʻzingga qarab gapir! q. gapir-moq 1. Ogʻzingizga qarab gapiring, tasqara boʻlib nima qipti! S. Zunnunova, Olov. Ogʻ-zingdan chiqarma Hech kimga ayta koʻrma. Boʻ-lar ish boʻlipti, endi hech kimga ogʻzingdan chiqarma. A. Qahhor, Qoʻshchinor chiroqlari. Ogʻzini moylamoq (yoki yogʻlamoq) q. moylamoq. Ogʻzini poylamoq ayn. ogʻziga qaramoq 2. Kampir hamon kelinning ogʻzini poyladi, lekin kelindan hech bir hasrat qiladigan gap chiqmadi. Oydin, Mardlik — mangulik. Ogʻ-zining suvi kelmoq Biror narsani koʻrib, juda havasi kelmoq, yegisi yoki ichkisi kel-moq; koʻngli sust ketmoq. Ogʻzining tanobi qochmoq Juda xursand boʻlmoq, suyunib ket-moq; iljaymoq. Toʻpaniso, oʻzi haqidagi maq-tovga kelganda, ogʻzining tanobi qochib: -Men nima qilibman?.. Menda nima gap?.. Hech-da,— dedi. A. Qahhor, Qoʻshchinor chiroqlari. Ogʻiz birlik Ahillik, inoqlik. ◆ Davlat — ogʻiz birlikda. Maqol . Ogʻiz bogʻlar shv. etn. Toʻy qilish haqida qiz tomonning roziligini olish, unashtirish marosimi, fotiha. Ogʻiz juftlamoq Gapirish uchun tayyorlanmoq, harakat qilmoq. ◆ Opa bir-ikki marta gapga ogʻiz juftladi-yu, gapirolmadi. S. Ahmad, UfKOgʻiz koʻpirtirmoq q. koʻpirtirmoq. Ogʻiz ochmoq 1) gapirmoq, soʻzlay boshlamoq. ◆ Mulla Abdurahmon yana ogʻiz ocholmadi. Chunki Safar boʻzchi "kitob soʻzi" bilan uni yengib qoʻydi. A. Qodiriy, Mehrobdan chayon; 2) din. shom pay-tida biror narsa isteʼmol qilmoq, roʻza-ni ochmoq (roʻza tutgan kishilar haqida). Ogʻiz solmoq Birovning qizini kelinlikka yoki oʻgʻlini kuyovlikka soʻramoq, soʻratmoq. ◆ Endi kimga ogʻiz solsang, gʻiring demay tegishi aniq. S. Ahmad, „Yulduz“ . ◆ Toʻgʻri soʻzlab, men gapirdim yuzingga, Ogʻiz soldim uyda turgan qizingga.

"Yodgor". Ogʻizga olmoq I) yemoq, ichmoq. Asli meni [ichishga] xoʻjayin oʻrgatdi. Ilgari bir qatra ogʻzimga olmas edim. Oybek, Tanlangan asarlar; 2) biror gapni gapirmoq, ayt-moq; 3) birovning nomini aytib eslamoq, yoʻkdamoq. Orada bir necha kun oʻtdi — Muham-madrajab jim, Mirzamuhiddinni ogʻziga ham olmadi. A. Qahhor, Sarob. Ogʻizga tushmoq Hamma yerda tez-tez tilga olinadigan boʻlib qolmoq, ran boʻlmoq; tanilmoq. ◆ Abdumalik-ning asarlari Moskvadagi sanʼatshunoslar orasida ham rostmana ogʻizga tushdi. "Yoshlik" . ◆ Men bu sirni shu choqqacha ichimda saqlab kelayotgan edim, endi aytmasam boʻlmaydi, chunki bu mish-mish ogʻizga tushib borayotipti. A. Qahhor, „Qoʻshchinor chiroqlari“ . Ogʻizda Faqat til uchida, shunchaki; yuzaki. ◆ Ayniqsa bu kolxozda musobaqa ogʻizda, qogʻozda. Oybek, „O“ . v. shabadalar. Ogʻizdan ogʻizga koʻchmokDyo/ oʻtmoq) 1) bir avloddan ikkinchi avlodga ogʻ-zaki ravishda oʻtib kelmoq. ◆ Oʻzbek xalq er-taklari ogʻizdan ogʻizga oʻtib, asrlar boʻyi saqlanib kelmoqda. Qimmatbaho toshlar ha-qida qadim zamonlarda toʻqilgan gʻaroyib afsonalar hamon ogʻizdan ogʻizga oʻtib keladi. "Fan va turmush"; 2) odamlar orasiga tar-qab ketmoq, „ran boʻlmoq“ . ◆ Yoʻldosh ota kela-yotibdilar, degan gap ogʻizdan ogʻizga oʻtdi. S. Ahmad, „Ufq“ . ◆ Oqsoqolning qanday ajoyib tomoshalarni koʻrgani, qanday mehmonxonaga tushgani toʻgʻrisidagi gaplari quloqdan qu-loqqa, ogʻizdan ogʻizga oʻtdi. P. Tursun, „Oʻqi-tuvchi“ . Ellik ogʻiz gap (yoki soʻz) Koʻp ran, ez-malik. ◆ Elakka chiqqan xotinning ellik ogʻiz gapi bor. Maqol .

Morfologik va sintaktik xususiyatlari

o-gʻiz

Maʼnoviy xususiyatlari

Maʼnosi

II (3-sh. birl. ogʻizi) Yangi tuqqan sigirning uch-toʻrt kunli sutini yigʻib pishirilgan pishloqsimon taom. ◆ Ertalab Tozagul mehmon opani yangi tuqqan sigirning ogʻizi va oʻgʻirdan issiqqina chiqqan oqishoq tolqon bilan siyladi. H. Gʻulom, „Mashʼal“ . Birinchi sut — ◆ ogʻiz boʻladi, Sedanadan ma-gʻiz boʻladi. Gʻ. Gʻulom, „Tanlangan asarlar“ .

Ogʻiz suti Yangi tuqqan sigirning xom suti.

Antonimlari

ОҒИЗ. Oʻzbek tilining izohli lugʻati maʼlumotlaridan foydalanilgan; q. Adabiyotlar roʻyxati.

Tarjimalari

ogʻiz

• Fincha: suu (fi)
• Turkcha: ağız (tr)

Ruscha _ru

ogʻiz I
ogʻzi
1 рот, уста, зев; пасть (у животных); ◆ ogʻiz boʻshligʻi (или ichi) полость рта; ◆ bir ogʻiz ovqat глоток (кусок) пищи; bir (или bir-ikki) ◆ ogʻiz soʻz несколько слов, два слова; ◆ maqolada bu haqda bir ogʻiz soʻz yoʻq в статье об этом нет ни слова; bu gap (или narsa) hammaning ogʻzida об этом все говорят, это у всех на устах; gapi ogʻzida qoldi он не говорил, не досказал; ◆ ogʻizdan ogʻizga из уст в уста; ◆ ogʻizdan tushmaydi не перестают говорить (о чем-л.), не перестают повторять (что-л.); ◆ ogʻiz ochmoq 1) открывать рот; 2) говорить, заговорить; вымолвить; ◆ bu haqda hech kimga ogʻiz ochmang! никому не говорите об этом!, об этом никому ни слова!; el ogʻziga elak tutib boʻlmaydi посл. людские уста не прикрыть ситом, соотв. на чужой роток не накинешь платок; ◆ yaxshi gap ham bir ogʻizdan chiqadi, yomon gap xam bir ogʻizdan chiqadi посл. одними устами можно сказать и хорошее слово и плохое (т. е. говори лучше хорошее, чем плохое); olma pish, ogʻzimga tush см. olma;
2 дуло, жерло (огнестрельного оружия); toʻp ogʻzini tankka toʻgʻrilamoq навести дуло орудия на танк;
3 горло, горлышко; shishaning ogʻzi горлышко бутылки;
4 входное или выходное отверстие (чего-л.); устье; начало (чего-л.) qopning ogʻzini bogʻlamoq завязывать мешок; uyaning (или inning) ogʻzi входное отверстие норы или гнезда; koʻchaning ogʻzi начало улицы; trubaning ikkala ogʻzi оба конца трубы; ◆ 

• ogʻizda на словах; ◆ bir ogʻizdan единодушно, единогласно; gapi ogʻzidan tushib ketadigan odam мямля; ogʻzing qani desa qulogʻini koʻrsatadigai odam (букв. человек, который показывает на ухо, когда спрашивают, где у него рот) разиня, простофиля; gapini (или soʻzini) ogʻzidan olmoq перебить, прервать чужой разговор; ogʻzi bilan ish bitiradigan odam тот, кто может сделать только на словах, болтун; ogʻzi bilan yuradigan odam тот, кто сплетничает, сплетник; ogʻzi botir odam тот, кто говорит без обиняков, напрямик; ogʻzi boʻsh (odam) 1) болтливый, не умеющий держать язык за зубами; 2) тот, кто не может постоять за себя, защитить свои интересы, ogʻzi buzuq (или yomon) odam сквернослов; ogʻzi katta (odam) тот, кто говорит кичливо, заносчиво, хвастливо; baloning ogʻzi опасное, страшное место; ogʻzi qulogʻiga yetdi его лицо расплылось в улыбке, он очень обрадовался, он вне себя от радости; у него рот до ушей; ogʻziga kuchi yetmaydigan (odam) несдержанный на язык; ogʻziga qaratmoq заставлять всех слушать, слушаться, быть красноречивым; ogʻzimning suvi keldi у меня слюнки потекли; ogʻzingga qarab gapir сначала подумай, потом говори; ogʻzini moylamoq или ogʻziga moy urmoq подкупать, подмазывать (кого-л.); ogʻzini poylamoq выжидать, чтобы выслушать сначала то, что скажет другой; выжидать, пока скажут другие; ◆ ogʻiz bormaydi язык не поворачивается; ◆ ogʻiz solmoq намекнуть, закинуть удочку (насчёт чего-л. с целью получить для себя); ◆ ogʻiz chogʻlamoq (или juftlamoq) собираться что-то сказать; ◆ ogʻizga olib boʻlmaydi 1) нельзя взять в рот (о чём-либо невкусном или горьком); 2) нельзя произнести (о чем-л. грубом или вульгарном); ogʻziga qoqmoq перебивать, не давать говорить; вступать в пререкания (с кем-л.); ◆ ogʻizdan gullamoq разболтать, разглашать, выдавать секреты; u qoʻy ogʻzidan choʻp olmagan odam (букв. он у овцы изо рта и травинки не вынул) он и мухи не обидит; xuddi ogʻziga tolqon solganday словно воды (букв. толокна) в рот набрал.
  

ogʻiz II
створоженное молозиво (после отёла).