bosh

Oʻzbekcha (uz)

Morfologik va sintaktik xususiyatlari

bosh

Etimologiyasi

BOSH 'tananing boʻyindan yuqori (old) qismida joylashgan aʼzo’. Ukam suvga b o sh i b i l a n shoʻngidi. Qadimgi turkiy tilda ham shunday maʼnoni va boshqa bir qancha maʼnolarni anglatgan bu ot asli ba:sh tarzida talaffuz qilingan (ЭСТЯ, II, 86), keyinroq a: unlisining choʻziqlik belgisi yoʻqolgan (ПДП, 369; De — von, III, 165: DS, 86); oʻzbek tilida a unlisi â unlisiga almashgan : ba:sh > bash > bâsh.
Oʻzbek tilining etimologik lugʻati (I-jild) maʼlumotlaridan foydalanilgan; q. Adabiyotlar roʻyxati.

Maʼnoviy xususiyatlari

Maʼnosi

1 Tananing boʻyindan yuqorigi, oldingi (odamda, hayvonlarda) qismi; kalla.◆  Bosh kosasi (anat.). Boshmiya. Boshkiyimlar magazini. Doʻst boshga boqar, Dushman — oyoq-qa. Maqol. ■■◆  Oʻzbek oyim boshi bshshn keliniga rizolik bildirib, "barakalla!" deb qoʻydi. A. Qodiriy, Oʻtgan kunlar.◆  -Badanim oʻt boʻlib yondi, boshim ogʻrib, koʻzlarim tindi, — dedi Hoji xola. M. Ismoiliy, Fargʻona t. o. ◆ U shoshib, ot boshini chap tarafga burdi. S. Ahmad, Ufq.

Boshga tushgan (yoki kelgan) Hayotda uchragan, duch kelgan; peshonasiga yozilgan.◆  Boshga tushganni koʻz koʻrar. Maqol. ■■◆  Oʻzbek oyim ham boshiga tushgan bu kulfatni koʻrishga majbur edi. A. Qodiriy, Oʻtgan kunlar.◆  Uf.. Muhabbat nima ekanini boshingga tushganda bilasan! A. Qahhor, Asarlar.◆  Boshimizga tushgan neki kulfat boʻlsa, falokat, bad-baxtlik, zulm, xorlik boʻlsa, bari shundan — nafeshmizdan. S. Siyoyev, Yorugʻlik. Boshda bor Taqdirda, qismatda bor; peshonaga yozilgan.

◆ Gulsumbibining yoniga Xonimbibi qoʻshshshshdi: -Koʻp oʻylashmang, oʻrtoqlar! Bari bir, bu gap hammamizning boshimizda bor. A. Qodiriy, Oʻtgan kunlar.◆  -Taqdiri aza/i, oʻgʻlim, xafa boʻlma, hammaning boshida bor gap, — deb yupatdi. S. Karomatov, Oltin qum. Boshdan kechir(il)gan (yoki oʻtgan) Hayotda, taqairda koʻrilgan, yuz bergan, kechir(il)gan.◆  Tabib tabib emas, boshidan oʻtgan — tabib. Matal. ◆ n Sayid Jalolxon butun boshdan kechir-ganlarini inqillay-inqshiay hikoya qilib berdi. A. Qahhor, Koʻr koʻzning ochilishi. ◆ Bekmurodov boshidan oʻtgan voqealarni oʻzi aytib bergan edi. S. Ahmad, Yulduz.◆  Kishi hayot yoʻlida boshdan kechirgan voqealar orasida baxtli deb oʻylagan zamonlarini yodlashdan har choq zavqlanadi. Oybek, Tanlangan asarlar. Boshiga yogʻilgan ayn. boshga tushgan.◆  Nogahoniy boshiga yogʻilgan falokat-ni oʻzing daf qilgin. X. Toʻxtaboyev, Shirin qovunlar mamlakati. Boshiga solmoq Ogʻir qiyinchilikka, azobga duchor qilmoq.◆  Jo-nim, man muncha baxti qora yaratilgan ekanmanki, xudo shoʻrlik boshimga shuncha kulfatlarni soldi. Oybek, Tanlangan asarlar.◆  ..bundan keyin koʻrgan azobimni xudo hech bandaning boshiga solmasin. Oybek, Tanlangan asarlar. Boshim kal, koʻnglim nozik q. koʻngil 1.

2 koʻchma Aql-hush, miya.◆  Bosh bilan ish qilmoq. Togʻning koʻrki tosh bshshn, odamning koʻrki bosh bilan. Maqol. m◆  Agronomga oʻz boshi bilan ish qshshshga ruxsat berish kerak. S. Nurov, Narvoy.◆  Qoratoy Yoʻlchining yelkasini doʻstona qoqib dedi: -Rosa boshing bor, inim Ioʻlchi, oltin boshing bor. Gaplaring — bari haq. Oybek, Tanlangan asarlar.

Bosh ogʻritmoq (yoki qotirmoq) 1) qattiq oʻylamoq, fikr yuritmoq; tashvish qilmoq. ◆ Hayotni mukammal qilaman, deb sizdan oldin ham ne-ne odamlar bosh qotirgan. S. Siyoyev, Yorugʻlik.◆  Hosil Yoqubov nozikroq bir narsa ustida bosh qotirib oʻtirgan ekan.. "Mushtum".◆  Har narsaga aqlingiz yetadi.. Loaqal bu baxtsiz singlingiz uchun birgina bosh ogʻritsangiz-chi. A. Qodiriy, Oʻtgan kunlar; 2) miyani achitmoq, garant qilmoq.◆  Agar boshni ogʻritmoqchi boʻlsangiz — katta koʻcha; toʻrt tomoningiz qibla. H. Gʻulom, Mashʼal. ◆ Nima uchun boshimni ogʻritganingizga tushuna olmadim, oʻrtoq rais. Sh. Rashidov, Boʻrondan kuchli.◆  Soʻz bilan dehqonning boshini qotirib, nihoyat, toʻrt yarim soʻmga koʻnishga majbur qildi. Oybek, Tanlangan asarlar. Boshiga kelmoq Miyasiga, esiga kelmoq.◆  Shu savol boshiga kelganda, koʻziga toʻsatdan Kanizak koʻrinib, Sidiqjonning yuragi oʻynab ketdi. A. Qahhor, Qoʻshchinor chiroqlari.

3 Boshliq, rahbar.◆  Yaxshi yigit — dav-raning boshi. Maqol. Yaxshi xotin erni a◆ ta bosh qilur, Yomon xotin erini gado qilur. Maqol. ◆ Yomonga bosh boʻlguncha, yaxshiga yoʻldosh boʻl! Maqol. a◆  Qirq yigitga bosh boʻladigan xotin edi. A. Qahhor, Qoʻshchinor chiroqlari.◆  Sing-lingning toʻyiga sen bosh boʻlasan, sening toʻyingga Robiya bosh boʻladi. Oʻ. Hoshimov, Ikki eshik orasi.

4 sft. Lavozim, mansab jihatdan katta, yuqori turuvchi.◆  Bosh vrach. Bosh agronom, yaya ◆ Rustam Surxondaryo viloyatidagi kolxozda bosh agronom boʻlib ishlayotibdi. "Mushtu"m". ◆ Direktorning bu gapi bosh injenerga qay-moqday yoqib ketdi. "Mushtum".◆  Uning otasi bosh choʻpon, oʻzi esa choʻpon yordamchisi boʻlib ishlay boshladi. Gazetadan.◆  Bundan soʻng ham bosh mirzoligingizni emas, mirza Anvar-ligingizni ehtirom qilamiz. A. Qodiriy, Mehrobdan chayon.

5 Ulkan, katta, asosiy.◆  Ozgina yurgach, "Bogʻizogʻon"ning bosh arki oldidan chiqdilar. Oybek, Navoiy.◆  Mana Xorazmning janubiy bosh darvozasi. I. Jabborov, Koʻhna xaro-balar siri.◆  Bosh sovrin taʼsis etildi.. Gazetadan.

Bosh harf tlsh. Katta harf.◆  Yozuvda har bir gap bosh harf bilan boshlanadi. "Oʻzbek tili darsligi".◆  Kimning nom iga xat yoki boshqa narsa kelsa, pochtalon adresat nomi-ning bosh harfida yozilgan yashikka qoʻyib, yuboriladigan xat boʻlsa, olib ketar edi. A. Qahhor, Qoʻshchinor chiroqlari.

6 sft. Eng muhim, asosiy, yetakchi.◆  Bosh masssh. Bosh sabab. Paxta — bosh vazifa. yash Keyinchalik maktab sahnasida oʻynala-digan spektakllarda hamisha bosh rollarni ijro etadigan boʻldi. S. Karomatov, Hij-ron.◆  -Huzuringizga kelishimning bosh sababi shundadir! — dedi Hasanali. A. Qodiriy, Oʻtgan kunlar.

Bosh gap tlsh. Mustaqil, asosiy gap.◆  Oʻzicha mustaqil, boshqa gapga ergashmagan gap bosh gap deb atshadi. "Oʻzbek tili darsligi". Bosh maqola Gazeta va jurnallarda tahririyat tomonidan beriladigan, dolzarb masalaga bagʻishlangan maqola.◆  Bosh maqolada.. ilgʻor kolxozchilarning ish tajribalari umushash-tirshkan edi. A. Qahhor, Qoʻshchinor chiroqlari. Bosh toʻgʻon Gidrotexnik inshootning eng yuqori tomonidagi asosiy toʻgʻon.◆  1940 yilning may oyida bosh toʻgʻon bitdi. "Oʻzbekiston qoʻriqlari".

7 sft. Eng oldingi, birinchi.◆  Bosh bola. Bosh kelin. n Qutidor boʻlsa, koʻz ochib koʻrgan qudamiz, xotining boʻlsa, bosh kelinimiz. A. Qodiriy, Oʻtgan kunlar.◆  Yoshi ulgʻayganda uy-langanidan, bosh bolasi men edim. Oybek, Tanlangan asarlar.

Bosh barmoq ayn. boshmaldoq.◆  Sal narida qayerdandir Shukrumoni bosh barmogʻi bshshn imlab chaqirardi. "Yoshlik".◆  Eshagini tepganda, chap oyogʻining bosh barmogʻi chiqib ketgan ekan. O. Yoqubov, Er boshiga ish tushsa. Bosh xotin 1) eng oldingi xotin; 2) etn. eng katta xotin.◆  Najmiddinboyning bosh xotinidan Abdullaboy, kichik xotinidan Fazliddin tugʻilgan. Oybek, Tanlangan asarlar.◆  Qilich xalifaning bosh xotini Qumribibi juda tashvishga tushgan edi. S. Ayniy, Qullar.◆  Ul kishiga kuyovga chiqsang, sen bosh xotin, barcha xotinlari sening choʻring boʻladilar. M. Osim, Karvon yoʻllarida.

8 koʻchma s.t. Odam, kishi.◆  Bir boshga bir oʻlim. Maqol. ■■◆  Bir boshga yuzta xoʻjayin bor. S. Nurov, Narvoy.◆  Bu bosh dunyoga kelib nimalarni koʻrmadi-a! A. Qodiriy, Oʻtgan kunlar.

Jon boshiga Har bir odamga, har qaysi kishiga.◆  Bizning ferma mudirimiz jon boshiga sut isteʼmol qshshshda Amerikadan alla-qachon oʻtib ketgan. "Mushtum". Soʻqqa bosh (toʻgʻrisi soʻqqabosh) Yakka oʻzi, bir oʻzi. ◆ Hidoyat qori, soʻqqabosh boʻlgani sababli onasini ishga chiqarardi. Mirmuhsin, Mix-lar va poʻpanaklar.

9 (sanoq sonlar bshshn) Chorva hisobida har bir adad jonivor.◆  Oʻn bosh ot. Ikki bosh qoʻy. Har bosh sigirdan ikki yarim ming litrdan sut sogʻib olindi. n Kolxoz chor-vasiga bir yuz oʻn toʻqqiz bosh mol qoʻshildi. A. Qahhor, Qoʻshchinor chiroqlari.

10 Tik narsalarning tepa qismi, uchi, choʻqqisi.◆  Shamol boʻlmasa, daraxtning boshi qimirlamaydi. Maqol.◆  Toqatliga togʻlar egar boshini, toqatsizning birovlar yer oshini. Maqol. shsh◆  Quyosh tik koʻtarilib.. issiqdan maysalarning boshi egildi. Shuhrat,

Shinelli yillar.◆  Gul ochilgay qonlarning boshida, Lolalar bor buloqlarning tosh idi. H. Olimjon.

11 Biror marosim, tadbir, voqea-hodi-saning roʻy berish, amalga oshish jarayoni-dagi dastlabki bosqich.◆  Yusufbek hojining oʻzi ish boshida turib, Oybodoqqa tashqari hovlini tozalatardi. A. Qodiriy, Oʻtgan kunlar.◆  Yuring, xolajon, qizni oʻzim topa-man, toʻyning boshida oʻzim boʻlaman, yor-yorni ham oʻzim aytaman.. O. Yoqubov, Pyesalar. ◆ Bildimki, bu igʻvolarning boshida oʻzi bosh-qosh. K. Yashin, Hamza.

12 Yon, old, tomon.◆  Saidmurod aka xashak-chshshr boshiga borganda, ular tush,shkka chi-qishgan ekan. N. Qobul, Bemorlar.◆  Tez-tez boshimga borib tur. S. Ahmad, Yulduz.

13 Oʻrin, karavot va sh. k. ning bosh qoʻyi-ladigan yuqori tomoni; shunday oʻrinda yotgan kishining beldan yuqori tomonidagi joy.◆  ..soʻri ustiga yozshxgan oʻrinning bosh tomonidagi uchi tepaga choʻnqaitirib qoʻyshggan yostiqlar.. ozoda hayotdan xabar berardi. Shuhrat, Shinelli yillar.◆  ..oʻrnidan dik etib turib, karavot boshiga tashlab qoʻyilgan shimning kamarini sugʻurib oldi. M.M.Doʻst, Lolazor.◆  Asqar ota borib, sagʻananing bosh tomoniga choʻkka tushdi va baland ovoz bshshn quron oʻqidi. A. Qahhor, Asarlar.◆  Hoji Ku-mushning boshiga keliboʻtirdi. A. Qodiriy, Oʻtgan kunlar.◆  -Bir vaqt hushimga kelsam, otam boshimda yigʻlab oʻtiribdi, — dedi Hoji xola. M. Ismoiliy, Fargʻona t.o.

14 Baʼzi otlar bilan birikib, shu ot orqali ifodalangan narsaning oʻzini yoki u oʻrnashgan joyni, yon-atrofini bildiradi. ◆ Nigor oyim oʻchoq boshida ovqat pishirish bshshn mashgʻul edi. A. Qodiriy, Mehrobdan chayon.◆  Mullanavroʻz xirmon boshida qoldi. S. Ayniy, Qullar.◆  Otam mashʼalani tutib, oxur boshiga bordshshr. Sh. Xolmirzayev, Ogʻir tosh koʻchsa.◆  Haydar ota shu bahona bilan u yoq-bu yoqni ham koʻray deb, aylanishroq boʻlsa ham, bozor boshidan yurdi. A. Qahhor, Asarlar.

15 Choʻziq, davomli, boʻyli narsalar, joy, maydonlarning boshlanish joyi yoki oxiri, etagi; shunday narsalarning ikki uchidan, chekkasidan, tomonidan biri.◆  Daryo bosh,gangan joy daryo boshi deyshshdi. "Geografiya".◆  Yormat Yoʻlchini sudrab, koʻchaning boshiga, aravalar toʻxtagan joyga yugurdi. Oybek, Tanlangan asarlar.◆  Xiyobonning bu boshida naqshdor, havorang baland ayvonning bir chekkasi koʻrinib turardi. A. Qahhor, Asarlar.◆  Avaz dsia boshida, omonat bir chasht soyasida soch olib turardi. S. Siyoyev, Avaz. ◆ Xonaning u boshidan bu boshiga yurdi. Shuhrat, Shinelli yillar.

Boshi berk kucha 1) bir tomondan kirib, ikkinchi tomondan chiqib ketib boʻlmaydi-gan koʻcha.◆  Izvosh boshi berk koʻchada toʻxtadi. Oybek, Tanlangan asarlar.◆  Bu boshi berk koʻchada u uzoq qama/1ib qolmaydi. A. Qodiriy, Oʻtgan kunlar; 2) koʻchma mushkul, qiyin ah-vol, chorasizlik, ilojsizlik.◆  Otabek boshi berk koʻchada qolgandek boʻldi, javobiga qiy-nsh1di. A. Qodiriy, Oʻtgan kunlar.◆  Axirhshsh biz boshi berk koʻchaga kirib qolganimiz yoʻq-ku. Ular bilan olishib koʻramiz. S. Ahmad, Ufq. Boshi-keti yoʻq (yoki koʻrinmaslik) Boshla-nishi va oxiri nomaʼlum, cheksiz, tugamas. ◆ Transheya qirgʻogʻi boʻylab yatiroq yoʻyun quvur choʻzsh1ib ketgan, boshi-keti koʻrinmaydi. H. Nazir, Oʻtlar tutashganda.◆  ..boshi-keti yoʻq mehnat davom etmoqda. P. Tursun, Oʻqituvchi.

16 Voqea, hodisaning, biror mudsat yoki faslning, asar, matn va sh. k. ning boshlanish joyi, payti, avvali, muqaddimasi.◆  Hi-koyaning boshi. Yilning boshi. Ishimning boshi yoʻq, Oshimning moshi yoʻq. Maqol.◆  Toʻyning boshi — boshlanguncha. Maqol. n◆  Qiz soʻzning boshini eshitib shjaydi, oxirini eshitib, qoʻrquvdan boʻzardi. P. Tursun, Oʻqituvchi. ◆ Mamlakat urushning boshidayoq otadan ayrilib, ona qoʻlida qoldi. Oʻ. Umarbekov, Sirli sohil.◆  Toʻti bu xatning boshini eshitiboq, oʻzini yerga koʻtarib urgan edi. S. Zunnunova, Olov.◆  -Men, boʻlmasa, gapni boshidan boshlay, — dedi Abdurasul. P. Tursun, Oʻqituvchi.◆  Sentyabr boshlarida polk gʻarbga tomon yoʻl oldi. Oybek, Tanlangan asarlar.◆  Homidning sovchisi boshqa sovchi-larning muqaddimasi, yoz boshida keladigan qaldirgʻochlarning yoʻlboshchisi edi. A. Qodiriy, Oʻtgan kunlar.

Avval boshi Avvalo, dastavval.◆  Bu gapni avval boshda oʻzi kovlab qoʻyganligi uchun jim turishga majbur edi. K. Yashin, Hamza.◆  Bu savolga avval boshi Boʻtaboy akam javob berishlari kerak: A. Qahhor, Qoʻshchinor chiroqlari.◆  Avvshg boshi oʻzimizning kojozchshshr-ga tushuntirish kerak. A. Qahhor, Qushchinor chirokushri. Bir boshdan I) boshidan, boshlanish joyidan, tartibi bilan, bafurja.

Men hadeb yeavol beraverganimdan keyin injener hamma voqeani bir boi/dan gapirib berdi. H. Nazir, Choʻl havosi.◆  U oʻz boshidan kechirgan kulfapiar qancha,1ik ogʻir boʻlsa ham, bu jonajon doʻspiariga bir boshdan soʻzlab berishga tayyor edi. P. Tursun, Oʻqituvchi; 2) bir chekkadan, tartibi bilan.◆  Provodnik koʻzoynagini burun chetiga tushirib olib, bir boshdan biletlarni tekshirishga kirishdi. 3. Fatxullin.◆  Oyimxon unga [Gulsumga]: -May-li, qiynaliboʻtirma, senga bir boshdan hamma harflarni oʻrgatib qoʻya qolay, — debdi. P. Tursun, Oʻqituvchi. Xat (yoki satr) boshi ayn. abzats.◆  Xat boshidan takror oʻqimoq. Qayta boshdan Qaytadan, yangidan.

17 Voqea, hodisa va sh. k. ning bsshsha-nishi uchun bahona boʻlgan narsa, dastlabki sabab.◆  Qushnimning oshi — janjalning boshi. Maqol. m◆  Qumriniso Sobiraxonga koʻz qisib: -Uyin-kulgimizning boshi Bahrixonning toʻyi boʻladi, — dedi. A. Qahhor, Xotinlar.◆  Baxt-ni birovlarning ostonasidan qidirishning oʻzi baxtsizlikning boshi! A. Qahhor, Ogriq tishlar.

18 Baʼzi oʻsimliklarning kalla yoki chochoq shaklidagi hosili, mevasi.◆  Bir bosh uzum. Bir bosh karam. Topgan gul keltirar, topmagan — bir bosh piyoz. Maqol. n◆  Pesh-taxta oldiga borib, savatdagi uzumdan bir bosh tanladi-da, tarozi pallasiga qoʻydi. K. Yashin, Hamza.◆  Qayoqdan ham bir bosh koʻknor topib ichirdik, ogʻziga jiydaning suvini tomizib koʻrdik. S. Siyoyev, Yorugʻlik.

19 (sanoq sonlar bilan) Karra, hisob. ◆ Besh bosh qilib olmoq. Oʻn bosh qilib toʻlamoq.

20 3-sh. egalik va j. k., oʻ.-p.k., ch.k. af-fikslari bilan koʻmakchi vazifasida qoʻllanadi (q. boshiga, boshida, boshidan).

Ayol (yoki xotin) boshi bilan Xotin kishi boʻlgani holda, ayol, ojiza boʻla turib.◆  Endi xotin boshi bilan Margʻilonga murojaat qilsinmi? A. Qodiriy, Oʻtgan kunlar.◆  Ayol boshi bilan mistovoqdek ketmonda ishla-ganda, biz yuramizmi kaftdek ketmon tutib. T. Ashurov, Oq ot. Beva (yolgʻiz) boshi bilan Ersiz (xotinsiz) holatda qiynalib, yolgʻizlik bilan, yolgʻiz oʻzi.◆  Nainki bitta shu qizi deb umrini oʻtkazsa, koʻzimning oqu qorasi deb avaylasa, beva boshi bilan shun-chalik oʻstirsa-yu, u yuziga tik qarasa? Oʻ. Hoshimov, Qalbingga quloq sol.◆  Seni sev-masam, yarim kechada, qorongʻi koʻchada yolgʻiz boshim bilan orqangdan yugurib yurarmidim?! S. Ayniy, Qullar. Bir yostiqqa bosh qoʻymoq q. yostiq.◆  Zaynab ham umid bilan bir yostiqqa bosh qoʻygan. A. Qodiriy, Oʻtgan kunlar. Bir yoqadan bosh chiqarmoq Bir jon, bir tan boʻlib, hamjihatlik, yakdillik bilan. ◆ Koʻpchilik bir yoqadan bosh chiqarib harakat qilsa, uning kuchi okean toʻlqinidan ham zoʻr boʻladi. S. Mahkamov, Shogird.◆  Endigi gap oʻzlaringda qoldi. Bir yoqadan bosh chiqa-ringlar. S. Ahmad, Ufq. Biror ishning boshini ushlamoq (yoki tutmoq) Biror ishni, hunarni puxta egallab. shu ishda muqim boʻlmoq yoki umuman ishlamoq; bekor yur-maslik.◆  Bundoq dalalarga chiqib, biror foy-daliroq ishning boshini tutsangiz boʻl-maydimi? S. Nurov, Karvon.◆  Vaqti-soati kelsa, oʻqib olarman.. undan koʻra bir ishning boshini tutay. M. Hazratqulov, Jurʼat. Bosh burmoq Vaʼdasidan chiqmaslik, boʻysun-maslik.◆  Men shu qshman yaxshiligingga sendan ruxsatsiz bosh bursam, oʻttiz pora kalomullo ursin! Hamza, Tanlangan asarlar. Boshga bitgan balo q. bitmoq III.◆  Oʻrtogʻingiz boshimga bitgan bir balo boʻldi. A. Qahhor, Asarlar. Boshga qoʻymoq ayn. boshiga qoʻtarmoq 1. Boshga qoʻndirmoq Kiymoq.◆  Kurtkani yelkamga tash-ladim, doʻngalak "gruzincha" shapkani boshga qoʻndirdim. S. Siyoyev, Yorugʻlik. Boshi bilan

1) butun vujudi bilan, astoydil.◆  Olimjon koʻpdan kutilgan ishga boshi bilan koʻmshib ketgan edi. Sh. Rashidov, Boʻrondan kuchli;

2) joni, hayoti bilan.◆  ..agar bundan bir xiyonat chiqmasa, hammadan burun men bunga boshim bilan javob beraman. S. Ayniy, Qullar; 3) boshi yordamida, bosh harakati bilan.◆  Qoratoy boshi bilan "yoʻq" dedi. Oybek, Tanlangan asarlar.◆  Oʻzbek oyim boshi bilan kelin iga rizolik bildirib, "bara-kalla!" deb qoʻydi. A. Qodiriy, Oʻtgan kunlar. Boshi bogʻliq Unashtirib qoʻyilgan.◆  Achchiq-lanma, bek yigit, oʻzi uyatchan qiz, yana boshi bogʻliq. Oybek, Navoiy. Boshi buzuq yoki buzuq bosh Igʻvogar, teskarichi, buzuq fikr-◆ li. Mana senga, uyingga boshi buzuqlarni yigʻganing uchun! S. Siyoyev. Yorugʻlik.◆  Amir qo-ziga buyruq yuborib, boshi buzuq oyoqyashnglarni va eski qullarning avlodini tutib qama, degan. S. Ayniy, Qullar. Boshiga yetmoq 1) oʻldirmoq, halok qilmoq, nobud qilmoq. ◆ Otangning boshiga yetgan oʻshstr. A. Koʻchi-mov, Halqa.◆  Oʻpkasida qolgan oskolka oʻn yshiacha azob berib, oxiri boshiga yetdi. H. Tursunqulov, Hayotim qissasi; 2) oxirigacha borib, yetib tugatmoq; tugatmoq.◆  Hozirgacha oltmish tugunning boshiga yetdingiz. S. Siyoyev, Yorugʻlik. Boshiga koʻtarmoq 1) juda izzat-hurmat qilmoq, hurmatini bajo keltirmoq. ◆ Sharaflarga burkab ota nomini, Boshiga koʻtardi onajonini. B. Boyqobilov, Sadoqat. ◆ Qani endi boshqa otalardek boʻlsa, boshimga koʻtarmasmidim. S. Ahmad, Ufq. 2) hammayoq-ni buzgudek shovqin solmoq, janjal qilmoq.◆  ..tovoqning jinday joyi uchgan ekan. Qaynanam shuni koʻrib qoldi-yu, butun hovlini boshiga koʻtardi. "Mushtum".◆  Shuncha erkakning orasida uyalmaysanmi hovlini boshingga koʻtarib baqirgani, sharmanda!!! K. Yashin, Hamza; 3) shodlikdan, xursandchilikdan ba-qirmoq, shovqin solmoq.◆  Toʻyib-toʻyib shoʻx-lik, beboshlik, "jinnshshk" qilsang, vodiyni boshingga koʻtarib qahqaha ursang. F. Musajonov, Himmat. Qizlar uyni boiiariga koʻtarib, "yor-yor" aytishayotgan paytda, Sano-barga yaqin kelib, uning kiftiga qoʻlini qoʻydi. K. Yashin, Hamza. Boshiga suv quymoq 1) nooʻrin sarflamoq, tugatmoq, tamomla-moq.◆  Hash-pash deguncha brigadaga berilgan 14 ming soʻmning boshiga suv quydi. "Mushtum". ◆ Sendan nima koʻryapman? Qaytanga topgan-tutganimning ham boshiga suv quyayapsan. E. Raimov, Ajab qishloq; 2) pachavasini, ras-vosini chiqarmoq.◆  -Manavi-ku, —buvimmeni koʻrsatdilar, — oʻqishning ham boshiga suv quydi. E. Raimov, Ajab qishloq. Boshiga uradimi? Unga nima keragi bor? Keragi yoʻq. ◆ Opoqijon, unday demang, boshingizga ura-sizmi oʻsha betayin qizlarning molu dunyosi-ni? X. Toʻxtaboyev, Shirin qovunlar mam-lakati.◆  He, izzatini bilmagan pastkashlar, ikki mingni boshimga uramanmi? "Mushtum". Boshiga chiqib (yoki minib) olmoq Birovga hukmron yoki xoʻjayin boʻlmoq, boʻysunmay qoʻymoq.◆  Bunday yigitning esa u boshiga minib olishi turgan gap edi. Oʻ. Umarbekov, Yoz yomgʻiri.◆  Seshshrda oʻzi insof degan narsa bormi? Pensionerman deb boshimizga chiqib ola-sashshr, shekshii. S. Ahmad, Yulduz.◆  Choʻri qiz boshimizga chiqib, bizlarni oyoq uchi bilan koʻrsatadi. Oybek, Tanlangan asarlar. Boshiga oʻtqazib qoʻymoq Hammadan ustun qoʻymoq, rosa eʼzozlamoq.◆  Yosh, chiroyli xotinga yoqish, uning koʻnglini koʻtarish uchun uni hammamizning boshimizga oʻtqazib qoʻydi.

Oybek, Tanlangan asarlar. Boshida yongʻoq (yoki tosh) chaqmoq Doimiy ravishda xoʻr-lamoq, azoblamoq, jabrlamoq.◆  Keyin Gul-norga xudo beradi, u erka-arzanda xotin boʻlib.. koʻngliga nima kelsa, shuni qiladi.. boshimizda yonyuq chaqadi. Oybek, Tanlangan asarlar.◆  Uch kun oʻtmay [kundoshim] boshimda tosh chaqishga boshladi. Oybek, Tanlangan asarlar. Boshida kaltak (yoki tayoq) sinmoq q. kaltak.◆  ..mudirning tayogʻi koʻproq uning boshida sina boshladi. "Guldasta". Boshidan zar quymoq q. zar. Boshida qolmoq Kerakmas, zarurmas; qurib ketsin maʼnolarida ishlatiladi.◆  Qarab turing, toʻyiga ham bor-mayman, toʻyi boshida qolsin. T. Alimov, Sovgʻa.◆  Topib kelgan matohing boshingda qolsin. S. Ahmad, Yulduz. Boshi yostiqqa teg-moq 1) yotmoq, uxlamoq; 2) kasallanmoq, betoblanmoq. Boshi ketmoq Uldirilmoq, qurbon boʻlmoq.◆  ..toʻgʻri gapir, boʻlmasa boshing ketadi. U. Ismoilov, Saylanma.◆  Boshimiz ketsayam, qaytmaymiz bu yoʻldan. O. Yoqubov, Er boshiga ish tushsa. Boshi koʻkka (yoki osmonga) yetmoq Gʻoyat xursand boʻlmoq, juda ham koʻngli koʻtarilmoq.◆  Masalani shunday hal qilish kerak edi. Karimqul akadan eshitib, boshim koʻkka yetdi. Oybek, O. v shabadalar. ◆ Toʻsatdan kirib borsam, onam bechoraning boshi koʻkka yetar.. "Guldasta". Boshing toshdan boʻlsin Umring uzoq boʻlsin, zavol koʻrma, oʻlma.◆  Ha, ishqshshb, boshi toshdan boʻlsin. A. Qahhor, Asarlar.◆  Xayr, oʻgʻlim, qayerda boʻl-sang ham, omon boʻl, boshing toshdan boʻlsin. "Guldasta". Boshini aylantirmoq q. aylan-tirmoq.◆  Oilali boʻla turib, yosh qizning boshini ashshntirishga uyalmadingizmi ? U. Hoshimov, Qalbingga quloq sol. Boshini bogʻ-lamoq Unashtirib yoki uylantirib qoʻymoq. ◆ Biz Otabekni Toshkentdan ushshntirib, boshini bogʻlamasak, kun sayin uning Margʻshyun yugurishidan qutula olmasmiz. A. Qodiriy, Oʻtgan kunlar.◆  -Ikkala tomonning keli-shuvidan soʻng fotiha qshshnib, qizning boshi bogʻlandi. "Mushtum". Boshini bukmoq 1) uyal-tirib, yerga qaratib qoʻymoq.◆  Sekin gapir, sekin.. sharmanda qilding, boshimni yerga bukding, sen juvonmarg! Oybek, Tanlangan asarlar.◆  -Turing, qizim, — ellikboshiningto-vushi birdan muloyishashadi, — ota-onaning boshini bukmang. Oybek, Tanlangan asarlar; 2) boʻysundirmoq, tiz choʻktirmoq, tobe qilmoq; tushkunlikka tushirmoq.◆  Oʻyla, Qora-toy. Ishqilib, Yoʻlchi bolamga tayanch boʻl, yolgʻizlatma, yigitning koʻngli buzilmasin, boshi bukilmasin. Oybek, Tanlangan asarlar. ◆ Qarz kishining boshini bukadi. Oybek, Tanlangan asarlar. Boshini yemoq ayn. boshiga yetmoq.◆  Husning boshingni yeydi.. A. Muxtor, Qoraqalpoq qissasi.◆  Ota-onasining boshini yegan shum yetim. P. Tursun, Oʻqituvchi. Boshini ikkita qilmoq (yoki qoʻshmoq) Uylantirib qoʻymoq.◆  -Biz ham orzu-havas koʻrmay oʻtmasak: koʻzimizning ochiqligida boshingni ikkita qilib qoʻysak deymiz-da, oʻgʻlim, — dedi chol. M. Ismoiliy, Fargʻona t. o.◆  Bir ama/iab qishdan chiqsak, Polvonboyning boshini ham qoʻshibqoʻyarmiz. J. Sharipov, Xorazm. Boshini silamoq 1) erkalamoq, yupatmoq.◆  Yoʻlchi Gul-norning boshini yeilab, voqeani qiyeqacha aunt ib berdi. Oybek, Tanlangan asarlar.◆  No-zim Zuhraning boshini asta yeilab, oʻz, koʻz yoshini belbogʻi uchiga artdi. "Guldasta"; 2) oʻz panohiga olib ardoqlamoq, boqmoq, tarbiya qilmoq.◆  Elga bereang oshingni, erlar silar boshingni. Maqol. n◆  Nodira onasi oʻrnida Anvarning boshini yeilab, iyetiqboli uchun qaygʻurdi. A. Qodiriy, Mehrobdan chayon. Boshini tikmoq Oʻzini qurbon qilishga tayyor boʻlmoq.◆  Nega endi.. mehnatkash musul-mon uchun boshini tikkan.. yigitni jallod boltasiga topshirar ekan? K. Yashin, Hamza. ◆ ..Ha, Homid aka, siz jonni ayamasangiz, men ham yoʻlingizga boshimni tikdim.. A. Qodiriy, Oʻtgan kunlar. Boshini xam qilmoq Uyatga, nomusga qoldirib ketmoq, boshini (yuzini) yerga qaratmoq.◆  El-yurt oldida boshimni xam qshshb ketding, orqangdan quv-madim. S. Ahmad, Ufq.◆  Arzimagan ish deb boshini xam qshshang. S. Ahmad, Ufq. Boshini qovushtirmoq (yoki biriktirmoq) q. qovush-tirmoq. Boshini qotirmoq (yoki ogʻritmoq) 1) boʻlar-boʻlmas ish, harakat, gap va sh. k. bilan joniga tegmoq, bezor qilmoq.◆  Bemaʼni savollaring bilan boshimni qotirma; 2) uzoq va jiddiy oʻylamoq; tashvish chekmoq.◆  Bu azsshy jumboq ustida ne-ne amomalar bosh qotirmadi deysiz. "Fan va turmush".◆  Bukun ham xuddi shu maqsadda yigʻilishib, dekcha qaynatish gʻamida bosh ogʻritishardi. Oybek, Navoiy. Boshi ochiq (yoki boʻsh) 1) paranji tashlagan, paranji yopinmaydigan; ochiq; 2) unashtirilmagan, uylanmagan yoki ajra-lishgan.◆  Endi u [Munavvar/ boshi ochiq qiz bola emas. Oshshli. S. Anorboyev, Mehr. -Bugun-

22—Oʻzbek tilining izohli lugʻati ◆ dan boshing ochiq. Uch taloq qoʻydim. "Yoshlik". ◆ Oʻzbeklarning yaxshi qizi bor boʻlsa, Boshi boʻshmi deyin, avval soʻrayin. "Alpomish". Boshi chiqmaslik (ch.k. bshshn) Sira qutul-maslik, boʻshamaslik; doimo tashvish, gʻalva bilan yashamoq.◆  Uning boshi kasaldan chiqmay qoldi. n Ana shundan boiiab tashvishdan boshi chiqmay qoldi. J. Abdullaxonov, Xona-don.◆  ..hech yaxshsh1ik qshshay deyman-u, koʻngil boʻshlik qilib qoʻyaman, keyin boshim gʻalvadan chiqmaydi. Oʻ. Umarbekov, Yoz yomgʻiri. Boshi qorongʻi Baʼzi homilador ayollarda homila-dorlikning dastlabki oylarida boʻladigan holat, ahvol (maye. biror narsani tusash yoki unga toqat qilolmaslik).◆  Uning anorga boshi qorongʻi. Boshi qorongʻiga olam qorongʻi. Maqol. ◆ ■■ Vika homilador, uning ittifoqo "koka-kola"ga boshi qorongʻi boʻlib qoldi. Mirmuhsin, Hikoyalar va qissalar. Boshi qot-moq (yoki shishmoq) Nima qilarini bilmay qolmoq, gangib qolmoq; doimo oʻylab, biror xulosaga kelolmay yurmoq.◆  Bu bitmay-digan savdodan Elchiyevning ham boshi qotib yurardi. E. Aʼzamov, Javob.◆  Yosh jurnalist topshiriqni olishga olib qoʻyib, boshi qotib qoldi. "Mushtum".◆  Eshitdim, lekin nima chora? Shu kunda hammaning boshi shishgan. Oybek, Tanlangan asarlar. Bosh koʻtarib yurmoq Yuzi yorugʻ, pok, halol boʻlganligi uchun kishilar oʻrtasida bemalol, xijolat boʻlmay, yerga qaramay yurmoq.◆  Siz esingizni yeb qoʻyibsiz, oʻgʻlingizni margʻilonlikka top-shirib qoʻyib, yana el ichida boshingizni koʻtarib yurmoqchi boʻlasizmi? A. Qodiriy, Oʻtgan kunlar.◆  Qizingizni deb shaharda bosh koʻtarib yurolmaydigan boʻldim. A. Qodiriy, Oʻtgan kunlar. Bosh koʻtarmoq 1) oyoqqa turmoq, tuzalmoq.◆  Bemor kasaldan bosh koʻtardi; 2) mashgʻul boʻlgan biror ishdan toʻxtamoq, uzilmoq.◆  Professor Sherzodning kassilik varaqasidan bosh koʻtardi-da, negadir ji.1-maydi. Oʻ. Hoshimov, Nur borki, soya bor. ◆ -Yaxshi, — dedi Tursunboy ishidan bosh koʻ-tarmay. S. Ahmad, Ufq; 3) unib chiqmoq, koʻkarmoq.◆  Koʻklam kelishi bshshn begona oʻt bosh koʻtarmasin deb.. yer molalandi, chizel-landi. H. Nuriy, Yashil xirmon.◆  Qishloq yomgʻirdan yuvilib, yashnab ketgan edi. Devor-lar tagida adashib bosh koʻtargan munis maysalar ertaga qor ostida qolishidan bexabar yashnab turardi. Oʻ. Hoshimov, Qalbingga quloq sol; 4) ufqdan koʻtarilmoq, chiqmoq (asosan Quyosh, Oy haqida).◆  Quyosh ufqdan asta bosh koʻtarib, oʻzining zarrin nurlarini socha boshladi. "Yoshlik".◆  Qishloq qizlariday loʻppi yuzli oy Boshini koʻtardi, kuldi sahro, soy. Gʻayratiy; 5) qarshi harakat qilmoq, isyon qilmoq, qoʻzgʻalmoq.◆  Tashkent hokimi boʻlgan Azizbek Qoʻqonga qarshi bosh koʻtargan. A. Qodiriy, Oʻtgan kunlar.◆  Kambagʻal bosh koʻtarsa, boy tosh koʻtaradi. A. Qahhor, Qoʻshchinor chiroqlari.◆  Bir vaqt kelib, dadamning kuni yetsa, Gulnorning chur-vaqa.yuri bosh koʻtaradi. Oybek, Tanlangan asarlar. Bosh olib ketmoq Hamma narsadan voz kechib, boshqa joylarga butunlay ketib qolmoq. Uz◆  akamga men sigʻindi boʻlguncha, Bu oʻlkadan boshim olib ketayin. "Alpomish". ◆ Bugun u saroydan mutlaqo bosh olib ketdi. S. Siyoyev, Yorugʻlik.◆  Mehri kasalxonadan chiq-qandan keyin, Niso buvi ikkshsh qizi bilan nomaʼlum tomonga bosh olib ketdi. A. Qahhor, Asarlar. Bosh oqqan tomonga ketmoq Duch kelgan tomonga, toʻgri kelgan yoqqa qarab ketmoq.◆  U koʻchaga chiqdi, qayoqqa borayotganini bilmay, boshi oqqan tomonga yurib ketdi. K. Yashin, Hamza.◆  Bechora ish qidirib, boshi oqqan tomonga borar ekan. Oybek, Nur qidirib. Bosh ogʻrigʻi Dardisar narsa, ortiqcha tash-vish, daxmaza.◆  Rostini aytsam, shu zamonda gap-soʻz qaynab ketgan, lekin birovining ham maʼnosi yoʻq, borida ham maza-matra yoʻq. Hammasi bosh ogʻrigʻi gaplar. Oybek, Tanlangan asarlar.◆  Boʻlsa boʻlar, boʻlmasa yoʻq-da. Bekorga bosh ogʻrigʻi qilib, ichingdan oʻrtanib yurasanmi?P. Tursun, Oʻqituvchi. Bosh suqmoq (yoki tiqmoq) I) oyoq quymoq, kirmoq, yetish-moq.◆  Kampir enam qiz qidira-qidira tin-kasi quridi, qaysi eshikka bosh tiqsa, soʻra-sharmish: savdogarmi, bogʻi bormi, uy-joyi bormi? Oybek, Tanlangan asarlar.◆  Senoʻlgur bu uyga bir marta ham boshingni tiqmading. Oybek, Tanlangan asarlar.◆  Xonaga Ergash bosh suqadi: - Mumkinmi ? " Guldasta".◆  Sherbek kechki payt ogʻilxonadan qaytib kelayotib, idoraga bosh suqdi. S. Anorboyev, Oqsoy; 2) oʻrnashmoq, joylashmoq. U◆  aytgan tollar qulabdi, bosh tiqmoqchi boʻlgan maktab-maorif sohasiga tamoman yangi odamlar, olov nafasli yoshshr kelibdi. A. Qahhor, Qoʻshchinor chiroqlari; 3) aralashmoq, qotishmoq. ◆ Sobirjon birovlarning gapiga kirib, shuna-qangi ishlarga bosh suqmasa edi. A. Muxtor, Opa-singillar.◆  Siz ham meni bolam desangiz, shu bugun mening ishimga bosh suqmang. O. Yoqubov, Pyesalar; 4) boshni tiqib, kiri-tib qaramoq, tekshirmoq.◆  Ular eshik tir-qish/shridan moʻralaydilar va qiya ochib, bosh-larini suqadirlar. Oybek, Tanlangan asarlar.◆  Tohir pastki qavatdagi ochiq eshiklarga bosh tiqib qaradi. P. Qodirov, Yulduzli tunlar; 5) qoʻymoq, tiramoq.◆  Gulnor boshini Yoʻlchining koʻkragiga suqib yigʻladi. Oybek, Tanlangan asarlar. Bosh tortmoq 1) boshoq-lamoq, gʻunchalamoq.◆  Sizni ogʻzi qon boʻri dedim, chunki.. siz yangi ochshggan gullarni, endi bosh tortgan lolalarni vaqtsiz soʻldirasiz, ochilib bitmay oʻldirasiz. A. Qodiriy, Oʻtgan kunlar; 2) biror ish, vazifa, burch va sh. k. ni bajarishdan yuz oʻgirmoq, qochmoq.◆  Arma-ni usta qora marmar lavhadagi soʻzlarni oʻchirib, qayta yozishdan keskin bosh tortdi. N. Aminov, Suvarak.◆  Qoʻydek yuvosh musul-monlar bugun mardikorga borishdan bosh tort-moqdalar. N. Safarov, Tanlangan asarlar. Bosh toʻlgʻamoq ayn. bosh tortmoq 2.◆  Bu taqdirda itoatdan bosh toʻlgʻagan Toshkent ustiga, albatta, Musulmonqul zolim qoʻshin tortar. A. Qodiriy, Oʻtgan kunlar. Bosh urmoq I) bormoq, murojaat qilmoq.◆  Ioʻlchi qayoqqa bosh urishini, kimning yoqasidan tu-tishini bilmay, ancha vaqtgacha koʻchalarda tentirab yurdi. Oybek, Tanlangan asarlar; 2) yordam soʻramoq, bosh egib kelmoq.◆  Sening uchun azizlarga bosh urdim, Borgin, bolam, seni haqqa topshirdim. "Malikai ayyor".◆  Axir farzand uchun ona nimalarga bosh urmaydi? ."Guldasta".◆  Nega oʻylamay-netmay, eshigiga bosh urib kelgan bir yigitni quvlab soladir ? A. Qodiriy, Oʻtgan kunlar. Bosh ustiga Bajonidil, jonu dil bilan.◆  Uchrashganingiz toʻgʻrisida menga maʼlumot yozsangiz, tagʻin minnatdor qilardingiz. -Bosh ustiga. A. Qodiriy, Oʻtgan kunlar.◆  Tabibiyning gapi nojoʻya boʻlib, bir chalamulla bolaning soʻzlari eʼtiborga loyiq desangiz, minnatdormiz, bosh ustiga, xonim. S. Siyoyev, Yorugʻlik. Bosh egmoq 1) boshini tushirmoq, yerga tomon pasay-tirmoq.◆  Qoʻshiq tamom boʻldi-yu, u boyagiday tabassum bshshn ohista bosh egib qoʻydi. Oʻ. Hoshimov, Qalbingga quloq sol.◆  Ahmad Hu-sayn boshini sal egdi, uning tusi ham alla-nechuk oʻzgardi. Oybek, Nur qidirib; 2) boʻy-sunmoq, itoat qilmoq, tiz choʻkmoq; sajda qilmoq.◆  Qachongacha endi biz yotlarga bosh egamiz, pora berib kun koʻramiz. N. Safarov,

Tanlangan asarlar. Ai◆ irga boshini egmagan keksa shoirni otga bogʻlab, qurib yo'tgan oʻt ustida yoqib yuborishgan. Gazetadan.◆  Kimdir tosh otsa ham goho ortimdan, Qoshimda bosh egdi, kelib soʻnggi da. m. A. Oripov, Yillar armoni; 3) yolvormoq, yalinmoq.◆  Erkak boshimni egib qaytib boramanmi, unaqada xotinim boʻynimga chiqib oladi, derdi. S. Ahmad, Ufq; 4) motam tutmoq, motamsaro boʻlmoq.◆  Mungli doʻppaygan qabrlar ustida bagri qon qizgʻaldoqlar bosh egdi. U. Hoshimov, Qalbingga quloq sol.◆  Bshki u kun boshim uzra Doʻspiar bosh ham egadir. A. Oripov, Yillar armoni. Bosh qashimoq Noilojlikdan nima qilishini bilmay oʻylab qolmoq, xayol surmoq, bosh qotirmoq.◆  Hovli oʻrtasida bosh qashib qoldi va koʻzini qisib, xotiniga qaradi. A. Qodiriy, Mehrobdan chayon. Bosh qoʻshmoq Aralashmoq, qotishmoq; qoʻshidmoq. ◆ Boy, men oʻylagan bu ishga siz ham bosh qoʻshsangiz, savob boʻlarmidi? N. Safarov, Tanlangan asarlar.◆  Ukalarimning kir-chirini yuvib, bagʻriga olib oʻtirsin deb, bu ishga men oʻzim bosh qoʻshdim. Oybek, Tanlangan asarlar. ◆ Meningcha, muhimi ishni boiiab olish, u yogʻiga xa,1qning oʻzi bosh qoʻshadi. K. Yashin, Hamza. Bosh harf tlsh. Katta harf. Ishi boshidan oshib yotibdi q. oshmoq 1.◆  Nabirali boʻladigan Oʻzbek oyimning ishi boshidan oshgan.. edi. A. Qodiriy, Oʻtgan kunlar. Katta boshini kichik qilib q. katta.◆  Ammo-lekin xatosini tan olyapti, kechirim soʻrayapti katta boshini kichik qip. A. Koʻchimov, Halqa. Mening senga boshim qorongʻi edimi? kest. Senga koʻzim uchib turganmidi? (nomatlub kishi kelib qolganda aytiladi). Oyogʻiga bosh qoʻymoq 1) ayn. bosh urmoq.◆  Dushman qursin, eslarimni shoshirdi, Mirza Mahmud oyogʻiga bosh urdim. "Yusuf va Ahmad"; 2) bosh egib, hurmat, ehtirom bildirmoq.◆  Agar koʻchada boʻlmasa edi, Yoʻlchi shu onda bu goʻzal, toza yurakli, jasur, vafodor qizning oyoqlariga bosh qoʻyishga tayyor edi. Oybek, Tanlangan asarlar. Erkak boshi bilan Erkak kishi boʻla turib.◆  Erkak boshi bilan koʻchada ogʻziga soʻrgʻich tiqib, bola koʻtarib yursinmi?! T. Alimov, Ishqilib oʻqimagan boʻlsin-da.◆  Erkak boshlari bilan ogʻizlari gʻiybatdan boʻshamaydi. S. Siyoyev, Otliq ayol. Oʻz boshiga Har kim oʻz holicha, oʻzicha, mustaqil.◆  -Bu oʻtirganlarning koʻpi.. yer olib, oʻz boshiga dehqon boʻlib oldi, — dedi Abdurasul. P. Tursun, Oʻqituvchi.

Antonimlari

БОШ. Oʻzbek tilining izohli lugʻati maʼlumotlaridan foydalanilgan; q.Adabiyotlar roʻyxati.

Tarjimalari

bosh

Tillar

• Inglizcha:head
• Galisiycha: cabeza
• Niderlandcha: hoofd
• Turkcha:baş
• Yoqutcha: бас

Ruscha _ru

bosh
1 голова; // головной; ◆ aql yoshda emas, boshda посл. ум не в возрасте, а в голове; ◆ bosh yorilsa, doʻppi ostida погов. если и расколется голова, то под тюбетейкой, соотв. не выносить сор из избы; ◆ bosh omon boʻlsa, doʻppi topiladi посл. была бы цела голова, а тюбетейка найдётся; ◆ bosh kosasi черепная коробка; ◆ bosh orqasi затылок; ◆ bosh miya головной мозг; ◆ bosh kiyim головной убор; ◆ bosh ogʻrigʻi 1) головная боль; 2) перен. что-либо пустое, никчёмное, нудное и т. п.; ◆ boshim ogʻriyapti у меня болит голова; ◆ boshi bilan весь, целиком, с головой; ◆ ishga boshi bilan kirib ketmoq целиком погрузиться в работу, с головой уйти в работу; ◆ boshi bogʻliq она сосватана; ◆ boshini aylantirmoq прям. и перен. вскружить голову; ◆ boshim aylanyapti у меня кружится голова; ◆ boshini biriktirmoq 1) объединять; 2) перен. соединять, венчать; ◆ bir boshini ikki qilmoq поженить; ◆ bir yostiqqa bosh qoʻymoq (букв. класть головы на одну подушку) связать судьбу друг с другом, пожениться; ◆ boshi-boshiga qovushmaydi они неорганизованны; ◆ boshi-boshi qilmoq качать головой; ◆ bosh irgʻatmoq или ◆  boshini qimirlatmoq качать головой; кивать головой; ◆ boshini ichiga olmoq втягивать голову в плечи; ◆ boshini yoʻqotmoq теряться, терять голову; терять самообладание; ◆ boshing ketadi ты поплатишься головой; ◆ bosh koʻtarmok 1) поднимать голову; ◆ boshini koʻtardi он поднял голову; ◆ bemor boshini koʻtardi больному стало лучше, больной стал поправляться; ◆ uyqudan bosh koʻtarmoq просыпаться, пробуждаться; ◆ uyqudan bosh koʻtarmaydi он целыми днями спит; ◆ bosh koʻtarib yurmoq 1) смотреть всем смело в глаза; держать голову высоко; ◆ bosh koʻtarolmay qolmoq не сметь поднять голову; не сметь смотреть в глаза людям; 2) перен. восставать, подниматься на борьбу; ◆ bosh olmoq обезглавить, отсечь голову; ◆ bosh olib ketmoq уходить или уезжать навсегда; уходить или уезжать прочь; ◆ boshini olib qochmoq убегать, удирать (спасая себя); ◆ bosh oqqan tomonga ketmoq (букв. пойти, куда голова потянет) пойти куда глаза глядят; ◆ otning boshini boʻsh qoʻymoq ослабить поводья, чтобы лошадь скакала во весь опор; ◆ boshini silamoq 1) приласкать, приголубить (кого-л.); 2) помочь (кому-л.); ◆ bosh suqmoq (или tiqmoq) сунуть (куда-л.) голову, соваться (куда-л.), пытаться втесаться (куда-л.); ◆ bosh tiqmoq рисковать головой; рисковать жизнью; ◆ bosh tortmoq уклоняться (от работы, дела и т. п.); увиливать (от дела); отказываться (от выполнения чего-л.); ◆ bosh urmoq кланяться; класть земные поклоны; бить челом; ◆ boshni u yoq bu yoqqa urmoq кидаться во все стороны (в поисках выхода из трудного положения); пробовать всё что только возможно (чтобы найти выход); ◆ bosh egmoq 1) склонять голову, повиноваться; 2) преклоняться, ◆ bosh qashimoq чесать голову; ◆ ishlagan tishlaydi, ishlamagan bosh qashiydi посл. кто работает, тот ест, а кто не работает, тот чешет в затылке; ◆ boshim qotdi я потерял голову; я не знаю, что делать; ◆ boshini qotirmoq 1) ломать голову (над чем-л.), биться над разрешением (какого-л. вопроса); 2) заставлять (кого-л.) ломать голову (над какой-л. проблемой); 3) морочить (кому-л.) голову; ◆ boshini quyi solmoq вешать голову, понурить голову; приходить в уныние;◆ bosh qoʻymoq 1) кланяться (касаясь лбом земли); 2) перен. сложить голову (т. е. погибнуть); жертвовать собой; ◆ bosh qoʻshmoq принимать участие; вмешиваться; действовать совместно; ◆ boshi chiqmaydi он вечно страдает, терпит (какую-л. беду); ◆ uning qarzdan boshi chiqmaydi он вечно в долгах; ◆ boshga kelmoq (или tushmoq) случаться, происходить (с кем-л.); выпадать (кому-л.) на долю; постигать (кого-л. - о беде, несчастье и т. п.); ◆ boshga tushganni koʻz koʻrar посл. (букв. то, что случится, увидят глаза) соотв. от судьбы не убежишь; чему быть, того не миновать; ◆ boshiga chiqmoq (или minmoq) перен. садиться (кому-л.) на шею, садиться (кому-л.) на голову; ◆ boshiga yemoq или ◆  boshini yemoq губить, уничтожать, изводить (кого-л.); ◆ boshga koʻtarmoq (или qoʻymoq) (букв. поднимать на голову, ставить себе наголову) почитать, носить на руках; ◆ uyni boshiga koʻtarmoq поднять шум на весь дом; ◆ oʻz boshiga сам по себе; в отдельности; ◆ har kim oʻz boshiga каждый по-своему; кому как вздумается, кому как заблагорассудится; ◆ oʻz boshiga boʻlmoq быть предоставленным самому себе; ◆ boshida kaltak sinadi (букв. на его голове палка ломается) его подвергают непрерывному избиению; его всё время бьют; ◆ boshimda tosh (или yongʻoq) chaqadi (букв. он на моей голове колет камень или орех) он мне жизни не даёт, он меня поедом ест; ◆ yukni boshidan olmoq снять ношу с головы; ◆ boshdan kechirmoq (или oʻtkazmoq) испытывать, переживать (какие-л. несчастья, страдания, трудности); переносить (напр. какую-л. болезнь); ◆ boshdan oshirib tashlamoq перекинуть или перебросить через (свою) голову (т. е. через себя); подбросить высоко, вверх (кого-что-л.); ◆ boshdan oʻtmoq (или kechmoq) быть испытанным, пережитым или перенесённым (о трудностях, несчастьях, болезни и т. п.); случиться или произойти (с кем-л. - о несчастье или о каком-л. событии); ◆ boshdan oʻtganlar всё, что испытано, пережито; приключения; ◆ Men bu gal bir yalqovning boshidan oʻtganlarni yozmoqchi boʻlib qoldim (Ѓ. Ѓулом, «Т. мурда») На этот раз я решил описать приключения одного лентяя; ◆ boshdan koʻtarmoq избавлять; ◆ boshdan koʻtarilmoq исчезать; ◆ ishi boshidan oshib yotibdi у него работы (дела) по горло;
2 глава; // главный, головной, первый; ◆ askar boshi военачальник; ◆ joʻra boshi 1) старший на гапе (см. gap II); 2) коновод; ◆ ish boshi 1) прораб; 2) зачинщик; ◆ ming boshi ист. тысяцкий, волостной правитель; ◆ yuz boshi ист. сотник (чиновник, рангом выше элликбаши); ◆ ellik boshi ист. элликбаши (один из низших административных чинов в дореволюционном Туркестане, в ханствах Средней Азии); ◆ bosh agronom главный агроном; ◆ bosh vazir премьер-министр; ◆ bosh barmoq большой палец; ◆ bosh bola первый ребёнок, первенец; ◆ bosh kelin старшая невестка (жена старшего в семье сына); ◆ bosh xotin первая жена (при многоженстве); ◆ bosh kelishik грам. именительный падеж; ◆ bosh kotib ист. главный (первый) секретарь; ◆ bosh masala основной вопрос; ◆ bosh maqola передовица, передовая статья; ◆ bosh soʻz предисловие; ◆ bosh toʻgʻon головная плотина; ◆ bosh harf заглавная или прописная буква; ◆ partiyaning bosh yoʻli генеральная линия партии; ◆ bosh konsul генеральный консул; ◆ bosh boʻlmoq возглавлять; руководить; предводительствовать; ◆ ish bosh ida boʻlmoq возглавлять работу, руководить работой, делом; ◆ dehqon boʻlsang - qoshida boʻl, sipoh boʻlsang - boshida boʻl посл. если ты крестьянин, будь на поле, если воин - впереди;
3 разг. голова, ум, разум; ◆ bosh bilan с умом , с головой, разумно; ◆ uning boshi yoʻq у него нет головы; ума; ◆ uning boshi yaxshi ishlaydi у него голова хорошо работает; ◆ doʻst boshga boqar, dushman oyoqqa посл. друг судит по уму, а недруг - по одежде;
4 перен. разг. душа, человек; ◆ bir boshga bir oʻlim погов. (букв. на одну голову одна смерть) двум смертям не бывать, а одной не миновать;
5 голова, штука (при счёте скота); ◆ besh bosh qoʻy пять голов баранов;
6 вершина, верхушка; ◆ togʻning boshginasida на самой верхушке (макушке) горы;
7 начало; // начальный; ◆ oy boshi начало месяца; ◆ xat boshi абзац, красная строка; ◆ devonadan oy boshi soʻramoq погов. спрашивать у юродивого о начале месяца (обращаться не по адресу); ◆ boshi oʻtgan sonda начало в предыдущем номере; ◆ boshdan-oyoq с начала до конца; полностью; ◆ bozor boshi базарная площадь; ◆ boshi-keti yoʻq нет ни начала ни конца; полная неразбериха; ◆ bosh i-ketini topolmadim я не нашёл ни начала ни конца; я не мог разобраться в этом; ◆ bosh-ketsiz не имеющий ни начала ни конца; путаный;
8 исток (реки, ручья); ◆ suv boshi головная часть арыка; ◆ suv boshidan loyqar посл. вода мутится у истока; соотв. рыба портится с головы;
9 конец, край; ◆ bir boshdan с одного конца (и до другого); по порядку;◆ bosh dan boshga из края в край; из конца в конец; ◆ boshi berk koʻcha тупик; ◆ koʻchaning boshi 1) конец улицы; 2) начало улицы; ◆ koʻchaning ikkinchi boshida на противоположном конце улицы;
10 головка (лука, чеснока); кочан (капусты); гроздь, кисть (винограда);
11 головка (болта, заклепки и т.д.);
12 в роли служебного имени; ◆  gektar boshiga на гектар, с гектара, по гектарно; ◆ jon boshiga на душу (населения); ◆ kishi boshiga 1) на одного, на каждого; ◆ kishi boshiga besh soʻmdan 1) на каждого по пяти рублей; 2) с каждого по пяти рублей; ◆ dala boshiga goʻng chiqarish вывоз навоза на поле; ◆ buloq boshiga bormoq идти к роднику; ◆ tom boshida крыше; ◆ buloq boshidan kelyapman я иду от родника;
13 в сочетании с числительными означает кратный; // кратно; ◆ besh bosh пятикратно, в пятикратном размере; ◆ 

• shu boshdan с этих лет, с этого возраста; ◆ bosh ustiga пожалуйста!; к вашим услугам; ◆ boshing toshdan boʻlsin чтоб тебе долго жить!; ◆ boshimga uramanmi? разг. что мне с ним делать?; на кой чёрт мне это сдалось?; yolgʻiz (или bitta)◆ boshiga будучи одиноким; при его одиночестве; ◆ xotin boshim bilan я, женщина; я, будучи женщиной; ◆ boshi qorongʻi xotin беременная женщина (в первый период беременности); ◆ uning anorga boshi qorongʻi она жаждет гранат (о беременной); ◆ senga boshim qorongʻi edimi ирон. как будто я жаждал тебя видеть; чёрт тебя принёс; ◆ katta boshni kichik qilib не кичась своим высоким положением, запросто; ◆ bosh koʻkka yetdi (букв. его голова достигла неба) он обрадовался, он вне себя от радости; ◆ bir yoqadan bosh chiqarib дружно, все как один.